جايگاه عقل و نقل در كلام اشعري و بازتاب آن در شعر و انديشه حافظ

يكي از مسائل پيچيده در بررسي شعر و ادب فارسي و به‌ تبع از آن، افكار و انديشه‌هاي حافظ، موضوع اعتقادات مذهبي و كلامي است. بنيان‌هاي فكري اشاعره، در عالي‌ترين نمود خويش، مباحث ويژه‌اي در باب غايت جهان، رابطه عقل و نقل، امامت و زعامت مسلمانان و... مطرح كرده كه تعارضات و مناقشات پردامنه‌اي را در گستره فكر اسلامي پديد آورده است. سخنوران پارسي نيز در جهت‌گيري اين انديشه‌هاي كلامي، ديدگاه‌هاي ويژه و منحصر به‌فردي را در شعر و انديشۀ خود بروز داده‌اند؛ مهم‌ترين و پرتفصيل‌ترين اين ظهور و بروز، بازتاب انديشه‌هاي كلامي اشعري در سروده‌هاي حافظ شيرازي است، به‌طوري‌ كه در آراي حافظ‌ پژوهان متقدّم و معاصر نظرات گوناگون، و چه‌ بسا متناقض از زهد و عبوديت محض حافظ تا بي‌قيدي او ابراز شده است. مقالۀ حاضر با درك اين ويژگي، كوششي است در جهت تأمّل بيشتر در باب «جايگاه عقل و نقل در انديشۀ حافظ»، و بررسي و تعمقي در نسبت حافظ با كلام اشعري. نتيجه تحقيق دو نكتۀ مهم را در اين پژوهش، شايسته تأكيد و توجه مي‌داند: نخست آنكه تصوف، به‌ ويژه نحله‌هاي مبتني‌ بر بنيادهاي اسلام سنّي، در بسياري از زمينه‌ها، با افكار و عقايد فقهاي مذاهب اربعه، اهل حديث و متكلّمان اشعري، مناسبت يا همراهي دارد؛ و دوم آنكه نمي‌توان و نبايد به‌طور قطع، جريان تصوف و شعر عرفاني، به‌ ويژه عرفان سكري را در يك مذهب فقهي يا كلامي منحصر و محدود دانست.