بررسي معرفت‌شناختي و روش‌شناختي حساب احتمال در اقتصاد اسلامي بر اساس حكمت متعاليه

علم اقتصاد معاصر ميان احتمال عيني و معرفت‌‌شناختي فرق گذاشته و از احتمال عيني در نظريه‌هاي اقتصادي استفادۀ فراواني كرده است. اما در پي نقدهاي ذهن‌گرايان بر احتمال عيني، جهت‌گيري استفاده از حساب احتمال در اقتصاد به‌سمت بيزگرايي و احتمال معرفت‌شناختي ميل كرد. در اين مقاله، با بررسي جايگاه حساب احتمال در بخش‌هاي مختلف علم اقتصاد، پيشنهاد مي‌شود دانش اقتصاد اسلامي براي تبيين مباني نظريه‌هاي اقتصادي از آراي حكماي اسلامي در اين زمينه استفاده كند. حكمت متعاليه، احتمال عيني را نوعي از احتمال روان‌شناختي و تنها يقين و جزم منطقي را معتبر مي‌داند. لذا احتمال همان توقع ذهني است كه هر چه قانون‌مند باشد، از احتمال روان‌شناختي خارج نمي‌شود. بر اساس نظريۀ اعتباريات علامه طباطبايي (ره)، احتمال روان‌شناختي با مراتب مختلف آن، موضوع احكام عقل عملي است و در برخي موارد در نبود علم منطقي، مي‌توان از آن پيروي كرد. استفاده از اين آرا، موجب تغييراتي در روش‌شناسي و معرفت‌شناسي اقتصاد اسلامي مي‌شود. روش‌شناسي اقتصاد اسلامي از حساب احتمال به‌عنوان روش تأييد نظريات اقتصادي (در صورت نبود علم) استفاده مي‌كند. همچنين جايي كه خود رفتار انسان، بر اساس احتمال باشد، مي‌توان از حساب احتمال بهره برد. در مواردي هم كه نمي‌توان به علم رسيد، مي‌توان از حساب احتمال براي پيش‌بيني احتمالي استفاده كرد. توجه به امور مذكور، اين فايده را براي دانش اقتصاد اسلامي دارد كه دچار نابساماني معرفت‌شناختي و روش‌شناختي نخواهد شد. شهيد صدر (ره) تفسيري بر اساس علم اجمالي از حساب احتمال ارائه داده كه در آن احتمال به حد علم منطقي نمي‌رسد و از كاشفيت بي‌بهره است. نظريۀ ايشان را مي‌توان با انجام دادن برخي اصلاحات، ذيل احكام عقل عملي معتبر شمرد. روش اين مقاله در جمع‌آوري، اطلاعات كتابخانه‌اي و در تحليل اطلاعات، تحليلي - انتقادي و در ارائۀ روش اقتصاد اسلامي، اكتشافي است.