سياست و شهرنشيني در قفقاز پيشا‌استعماري: نقش عامل سياست در تحول حيات شهري شماخي در سده دوازدهم / هجدهم

Politics and Urban Life in Pre-Colonial South Caucasia: The Case of Shamâkhî in 18th Century

در مقاله حاضر تلاش مي‌شود تا با تمركز بر تحولات شماخي به عنوان يك كانون‌ مطرح شهرنشيني در جنوب قفقاز، عوامل مؤثر بر فرسايش سيماي كالبدي و حيات اجتماعي آن در دوره‌اي متأخر بررسي شود. پرسش محوري پژوهش ناظر بر روند فرساينده‌اي است كه در سده دوازدهم/هجدهم، كليت حيات شهري در شماخي را از ميان برد و اين شهر مهم دوره صفوي را به ويرانه‌اي خالي از سكنه تبديل كرد. به اين منظور، نخست چشم‌اندازي از وضعيت شماخي و حيات شهري آن در دوره صفوي ترسيم شده و سپس، عوامل مؤثر بر نابودي اين شهر و حيات اجتماعي آن از اواخر دوره صفوي تا آستانه تسلط روسيه بر قفقاز بررسي شده است. مبناي اين بررسي اطلاعاتي است كه از سفرنامه‌ها و گزارش‌هاي‌ ناظران خارجي به زبان‌هاي مختلف گردآوري شده است. اين اطلاعات با رويكرد تاريخ خُرد و به روش توصيفي تحليلي در جهت پاسخ به پرسش محوري پژوهش پردازش شده است. نتيجه پژوهش نشان مي‌دهد كه سرنوشت شماخي در دوره مورد بحث از عوامل مختلفي مانند بستر جغرافيايي و اقليمي، موقعيت مرزي و تركيب ناهمگون قومي و ديني تأثير پذيرفته‌ است. با وجود اين، عامل محوري در اين زمينه ضعف اقتدار سياسي و تأثير آن بر ناهمگوني قومي و فرهنگي شماخي در دوره پس از صفوي بود.

Social life of Southern Caucasia in pre-colonial period is a subject which mostly missed Iranian’s scholarly attention. Bearing this in mind, this paper attempts to shed new lights on a less studied aspect of this subject; its focus is on the historical aspects of urban life in eastern Caucasia before Russian dominance. Drawing on observational material which gleaned from multi-languages sources, it is organized into three parts: the first one deals with the historical situation of Shamakhi in the Safavid period, the second part has focused on the historical developments of Shamâkhî in early 18th century, and the last, traces the decaying process during which this main urban center of precolonial southern Caucasia was destroyed. As results show, administrative policies played a crucial role in this decaying process.