غلبۀ تيپِ مذهبيِ‌ مزوّر، نمودي از فهم ناروا از دين در رمان اجتماعي (با تامّل در نمونه‌هاي برجسته)

رمان­ هاي اجتماعيِ پس از مشروطه، محصول جامعۀ دورۀ گذر از سنت به تجدد و ميل به رهايي مطلق از سنت ­هاي گذشته بود. در غالب اين رمان­ ها دين به عنوان شالودۀ سنن گذشته، آماج بيشترين انتقادها قرار گرفت. رمان­ نويسان اين دوره در پي آن­ بودند كه فرد را در جامعه، نزديك به آنچه در عالم واقع اتفاق مي ­افتد، به تصوير بكشند؛ اقتضاي واقع­ گرايي ارائه تصويري است كه خوبي­ ها و هنجارها را نيز در كنار ناروايي­ ها و پلشتي­ ها بنماياند. مسئله اين است كه نويسندگان در تصويري كه از طيف مذهبي جامعه در قالب داستان بازنموده ­اند، صرفا بر روي بخشي از اين طيف، يعني شخصيت­ هاي منفي و متظاهر تمركز كرده و عملاً خصوصيات آنها را به ديگر تيپ­ هاي مذهبي تعميم داده ­اند. آنها در اين بين تيپ مذهبيِ دين­دارِ راستين را تقريباً ناديده انگاشته ­اند. در قريب به اتفاقِ مواردي كه شخصيتي مذهبي در رمان­ هاي اجتماعي حضور دارد، كانون تمركز، رفتارهاي منفي، گناه ­آلود و رياكارانۀ اوست؛ از اين رهگذر آثار مذكور غالبا از نوعي پيش ­داوري نسبت به مذهب رنج مي ­برد. به نظر مي­ رسد، در پديد­آمدن چنين ذهنيتي تأثير نوع نگاه غربي به دين ـ در مفهومِ كليسايِ خردگريز و علم­ ستيزِ قرونِ وسطايي ­ـ كه دين را در هيئتي منفور و تيره مي­ ديد، نمي ­تواند بي ­تأثير باشد؛ نگارنده با مطالعۀ آثار داستان­ نويسان بزرگ نيمۀ نخست سدۀ حاضر، تيپ ­هاي مذهبي شاخص را انتخاب كرده و در قالب چهار تيپِ روحاني، مذهبي غير روحاني، زنان مذهبي و تيپ­ هاي غير مذهبي متظاهر به مذهب، به صورت تحليلي بررسي كرده است. بررسي مولفه­ هاي شخصيتي تيپ­ هاي مذكور نشان داد كه نگاه منفي به تيپ ­هاي مذهبي و تعميم صفات تيپ مذهبي رياكارِ گناه ­آلود به ديگر طيف ­هاي مذهبي، تقريباً در همه داستان­ هاي اين دوره، با اندكي تفاوت در شدت و ضعف، يك امر شايع است.