توحيد افعالي در پرتو وحدت وجود در ديدگاه آقاعلي مدرس

بينش توحيدي و توحيدباوري، هسته بارور كنش و واكنش موحدان است. تمام رويش و جنبش توحيدگرايان بر اساس اين محور دوران دارد. متكلمان اسلامي در پردازش‌هاي كلامي، مرحله به مرحله از توحيد ذات و صفات و افعال الهي بحث نموده و مقاصد كلامي را بر آن استوار نموده‌اند. حكماي اسلامي با مباني و روش متفاوت، مبحث توحيد را واكاوي كرده و با نوآوري، مطالب ژرفي به يادگار نهاده‌اند. در نگاه نافذ آنان، مغز توحيد اخلاص است و اخلاص در سراسر كنش و واكنش موحدان بايد نمايان باشد. توحيد افعالي عنواني است كه همه بار معنايي اين مقصود را در خود دارد. حكماي اسلامي با اين عنوان، در صدد هستند نسبت آثار و افعال را به واجب و ممكن، به نسبت طولي حقيقي نه موازي يا مجازي، به هر يك از دو طرف تبيين كنند. در اين ميان حكماي متعالي با توجه به معيارهاي توحيدي برگرفته از آموزگاران وحي، از نسبت طولي نيز فراتر رفته و با معيار «امر بين الامرين» و نظر به توحيد وجودي، موضع بديع پديد آورده‌اند. در همين راستا، حكيم آقاعلي مدرس دغدغه خود را درباره توحيد با بيان هنرمندانه و متعالي در رسالة في التوحيد به يادگار گذاشته است. وي مضاف بر بدايع الحكم كه مفصل به تبيين مباني توحيد وجود مي‌پردازد، در اين رساله مختصر، عنان بحث را ماهرانه به بيان مباني منتهي به توحيد افعالي مي‌سپارد. در اين رهگذر توحيد عامي و خاصي و اخصي در قلم زرنگار او، هر يك جايگاه خاص خود را مي‌يابد تا اوج و حضيض به هم درنياميزد. واكاوي مدققانه در مواضع توحيدي وي، مضاف بر زدودن اتهام شبهه‌آميزِ مخالفت با توحيد وجود به او، به تصور متعالي از آموزه توحيد كمك شايان خواهد كرد.