تأملي فلسفي در باب نسبت فقه و اخلاق

اصل «عدل» به عنوان يكي از اصول مذهب شيعه است كه مفاد آن، باور به حسن و قبح عقلي است و لازمه اين باور، قبول اعتبار گزاره‌هاي عقليِ مقدم بر وحي است كه پذيرش وحي هم مترتب بر آنهاست. فقها، هم مستقلات عقليه را منبع حكم شرعي مي‌دانند و هم در تقدم بخشيدن «گزاره‌هاي يقيني عقلي» بر «فهم خود از متون ديني» ترديدي ندارند، اما مصاديق چنين گزاره‌هايي را بسيار ناچيز مي‌دانند. برخي معاصران معتقدند ازآنجاكه استنباطات فقهي عموماً به حد يقين معرفت‌شناختي نمي‌رسند، لازمه اين قاعده آن است كه از طرفي دايره مستقلات عقليه، ظنون علوم جديد را هم شامل شود و از طرف ديگر، فقه بايد همواره خود را با اخلاقيات مقدم بر دينداري ـ كه آن را همان اخلاق سكولار مي‌دانند ـ هماهنگ سازد و تمامي گزاره‌هاي فقهي از محك تأييد عقل سكولار بگذرد. در اين مقاله نشان داده مي‌شود كه اين مدعا بر چه مفروضات قابل مناقشه‌اي متكي است و نه‌تنها احكام ظن در عرصه‌هاي مختلف را با هم خلط كرده، بلكه به مبناي اصلي دينداريِ عاقلانه (اذعان به وجود گزاره‌هاي «عقل‌گريز» در ساحت عقل عملي) بي‌توجه بوده و از سازوكار اعتبارات گزاره‌هاي تكليفي در فقه ـ بلكه در هر نظام حقوقي ـ نيز غفلت ورزيده است. با متمايز ساختن اين عرصه‌ها، معلوم مي‏شود مشي عموميِ فقها در كم‌توجهي به آنچه به عنوان گزاره‌هاي ظني عقل عملي مطرح مي‌شود، مبتني بر مباني معرفت‌شناختيِ موجهي در حوزه شناخت مسائل اخلاقي، و نسبت آنها با تكاليف شرعي بوده است.