از اندام‌واژه صورت تا حرف ربط

دستوري¬شدگي فرايندي است كه كه طي آن يك صورت واژگاني به يك عنصر دستوري تبديل مي‌شود. به كمك اين فرايند، تغييرات معنايي يك تكواژ قاموسي در كنار برخي تغييرات مقوله¬اي و آوايي به عملكرد ساختاري در حوزه نحو مي‌انجامد و سازه‌هاي واژگاني سابق براي بيان مفاهيم دستوري انتزاعي مانند زمان، وجه و نمود به خدمت گرفته مي‌شود. از جمله منابع واژگاني هر زباني، اندام‌واژه‌ها هستند كه شبكه معنايي بزرگ و بسامد كاربردي فراواني دارند. مشاركت اين دسته از واحد‌هاي واژگاني آزاد در فرايند دستوري¬شدگي به وسيله پژوهشگران مختلفي گزارش و نشان داده شده است كه برخي اندام¬واژه‌ها با حركت در پيوستار دستوري¬شدگي و دور شدن از معناي مركزي خود به حرف اضافه تبديل شده¬اند. مقاله حاضر بر آن است در چارچوب عملكرد اين فرايند به جست‌وجوي اندام¬واژه «صورت» و الگوي تغييرات اين واحد قاموسي در نظام زبان فارسي بپردازد و بر اين اساس صورت‌هاي بسيط، مشتق و مشتق¬مركب اندام¬واژه صورت بيان¬شده در «فرهنگ كنايات سخن» انوري (1383) و فارس نت(1) را در راستاي پاسخ به پرسش¬هايِ ذيل بررسي كرده است: 1 پيوستار تغييرات درباره دستوري¬شدن اندام¬واژه صورت چگونه است؟ 2) پيامد‌هاي معنايي، واژنحوي و مقوله¬اي دستوري¬شدن اين اندام واژه چيست؟ كاوش در داده‌ها نشان داده كه اين واحد قاموسي نيز مانند ديگر اندام¬واژه‌ها در فرايند شركت نموده و جلو رفته و پس از اشاره به اندام صورت (معناي مركزي)، دچار بسط معنايي و تنزل پايگاني شده و در ساخت‌ها و نقش‌هاي جديدي حضور يافته است. ايستگاه پاياني تغييرات اين اندام¬واژه، عملكرد دستوري به مثابه حرف ربط مركب ناهمپايه¬ساز براي بيان شرط و تقابل است. در جريان اين تحولات از معناي مركزي خود دور و دورتر شده تا جايي كه در حالت حرف ربط مركب، ديگر اثري از محتواي قاموسي اوليه و اشاره به اندام صورت نيست.