دربندِ كُولا؛ آوردگاه راهبردي اسپهبدان تبرستان در برابر اعراب

در اقليم كوهستاني ايران زمين، داشتن تنگ يا دربند، به‌ويژه در هنگام مواجهه با لشكريان انبوه، امتيازي ويژه و حتي برگ برنده محسوب مي‌شد. «دربند» يا «تنگ» به معبري باريك اطلاق مي‌شد، ‌كه از ميان دو كوه با ديواره‌هاي بلند بگذرد و با ايجاد بند دفاعي و استقرار تيراندازان و سربازان در بالا در دو سوي تنگ، از آن پاسداري مي‌شد. از نامي‌ترين و راهبردي‌ترين دربندهاي تاريخ‌سازِ ايران، مي‌توان به دربندِ كولا در تبرستان اشاره كرد، كه دروازه‌ي ورود به كوهستان قارِن و شَروين بود و در پايان دوره‌ي ساساني و سده‌هاي نخست چيرگي اعراب، آوردگاه و كانون كشمكش‌هاي اسپهبدان تبرستان با سپاهيان اموي و عباسي گرديد. اينك اما جايگاه دربندِ كولا بر ما آشكار نيست و در دهه‌هاي گذشته، كوشش پژوهشگران و نظريات پراكنده براي روشن نمودن موضع اين جاي‌نام، راه به‌جايي نبرد. مهم‌ترين پرسش اين پژوهش اين است كه دربندِ كولا كجاست؟ بنابراين هدف بنيادي اين پژوهش، شناسايي اين جايگاه گمشده در هزارتوي تاريخ است، كه با بهره‌گيري ا‌ز بررسي ميداني، مطالعات جغرافياي تاريخي و با روش توصيفي تحليلي از ميان گزينه‌هاي احتمالي انجام پذيرفت. با توجه به فقدان منابع در مورد دربندِ كولا، نگارندگان با كنكاش در متون تاريخي به‌زحمت سطور مرتبط با اين جاي‌نام را يافته و در رسيدن به جايگاه اين دربند از آن بهره جستند. همچنين با بررسي‌هاي ميداني، دربندهاي كهن و راهبردي در پهنه‌ي البرز شرقي در بخشي كه در حوزه‌ي مازندران است، شناسايي شد، تا با مطابقت با نشانه‌هاي داده شده از متون تاريخي، امكان تطبيق با دربندِ كولا بررسي گردد و پرده‌ي‌ ابهام در مورد جايگاه اين دربند برداشته گردد.