تأملي دوباره بر دوره ‫بندي ساخت مسجد جامع شهر يزد ‬‬‬براساس اسناد مكتوب و يافته‫ هاي باستان‫ شناسي ‬‬‬‬‬‬(از ابتدا تا قرن ششم هـجري قمري)

مسجد جامع شهر يزد، يكي از بناهاي مهم تاريخي كشور مي‌باشد كه در طي دوره‌ي هزارساله توسط حكومت‌هاي مختلف گسترش يافته است. متون محلي يزد به شكل‎گيري اين مسجد در طول دوره‎هاي مختلف اشاره دارند كه در هر دوره بخش‌هايي تكميل يا به آن اضافه شده است. ماكسيم سيرو، يكي از اولين كساني است كه تحقيقات جامعي را درباره‌ي اين بنا انجام مي‎دهد كه منبعي براي پژوهشگران بعدي مي‎شود؛ او چهار دوره براي شكل‎گيري بناي اوليه‌ي مسجد جامع ارائه مي‌كند كه با گفته‌هاي متون و داده‌هاي باستان‌شناسي تناقض دارد. لذا اين پژوهش سعي دارد به بازنگري در دوره‌بندي تاريخي ساخت اين بنا بپردازد. براي تحقق اين هدف، در ابتدا به مطالعات كتابخانه‌اي و گردآوري اطلاعات تاريخي لازم به‌ويژه از متون محلي يزد پرداخته شده و سپس داده‌هاي حاصل از كاوش‌هاي باستان‌شناسي در كنار متون تاريخي مورد تجزيه تحليل قرار گرفت. مهم‌ترين سؤالات مطرح‌شده عبارتند از: 1. آيا مي‌توان وجود آتشكده در محل فعلي مسجد جامع را اثبات كرد؟ 2. با توجه به داده‌هاي موجود، ساخت مسجد جامع يزد به چه دوره‌اي باز مي‌گردد؟ نتايج به‌دست آمده از كاوش‌هاي باستان‌شناسي نشان مي‌دهد كه هيچ‌گونه شواهدي مبني‌بر وجود آتشكده در شالوده‌ي بناي مسجد جامع يزد وجود ندارد؛ همچنين مي‎توان سه دوره‌ي ساخت را براي اين بنا در نظر گرفت؛ در دوره‌ي اول، علاءالدوله كالنجار به ساخت مسجدي اقدام مي‎كند كه در متون يزد هم از آن به‌عنوان «مسجد جامع عتيق» و هم «مسجد جامع قديم» ياد شده است. در دوره‌ي دوم، علاءالدوله گرشاسب الحاقاتي را به مسجد ساخته‌شده توسط علاءالدوله كالنجار اضافه مي‌كند؛ همين امر سبب شده متون محلي، وي را نيز به‌عنوان يكي از سازندگان مسجد معرفي كنند. در دوره‌ي سوم، جماعتخانه‌ي دختران در كنار مسجد قديم يا عتيق ساخته مي‌شود و بانيان نيز بقعه‌اي را در كنار آن جهت مدفن خود بنا مي‎كنند كه مدفن آن‌ها امروزه نيز موجود است.