بررسي باستان‌شناختي بخشي از شاهراه خراسان بزرگ: گردنۀ پاطاق يا ”دربند مادي“

باستان‌شناسي، افزون‌بر گذشته‌ي جاي‌ها و نقاط، به پيشينه‌ي راه‌ها هم مي‌پردازد؛ به خط ميان دو يا چند نقطه، به مسير ميان دو يا چند جاي. چندوچوني راه‌هاي باستاني، از موضوعات محل توجه باستان‌شناسان بوده و هست، و در باستان‌شناسي ايران، يكي از مهم‌ترين راه‌هاي باستانيِ پيونددهنده‌ي ميان شرق و غرب فلات ايران، «شاهراه خراسان بزرگ» بوده است؛ و بخشي بسيار كليدي، در مسير شاهراه خراسان بزرگ، «گردنه‌ي پاطاق» كنوني است. خراسان بزرگ از يك‌سوي، و ميانرودان از سوي ديگر، مبدأ و مقصد بسياري از رهگذران اين راه و اين گردنه بوده است. منابع تاريخي و شواهد باستان‌شناختي، بر اهميت بالاي اين گردنه در طول تاريخ گواهي مي‌دهند. در اين مقاله تلاش داريم تا با تكيه بر نتايج بررسي‌هاي ميداني متعدد و جستجويي بيشتر در منابع تاريخي از قبيل: نوشته‌هاي جغرافيون باستان، سفرنامه‌هاي سياحان و يادگارهاي شاهان و شاهنشاهان، اهميت گردنه‌ي پاطاق را به‌همراه جزئيات آن، بار ديگر يادآور شويم؛ همچنين سعي‌مان بر اين بود كه با كمك گرفتن از تحليل عكس‌هاي هوايي قديم و جديد به درك بهتري از تغييرات روزگار نوين و معاصر در گردنه‌ي پاطاق دست‌يابيم؛ در پايان از تحليل‌هاي نرم‌افزار GIS نيز براي بازسازي مسير اصلي روزگار باستان (خصوصاً پيش از اسلام) اين مسير بهره برده‌ايم. با استناد بر شواهد باستان‌شناختي برجاي مانده در محدوده‌ي گردنه‌ي پاطاق كنوني، و نيز منابع تاريخي، مي‌توان از انطباق اين گردنه با گذرگاه موسوم به «دربند مادي» (Μηδικὴ πύλη) يا «دربند(هاي) زاگرس» (Ζάγρου πύλαι) در متون جغرافيايي كلاسيك (يوناني و لاتين) و «عقبه حلوان» جغرافيون دوران اسلامي سخن گفت. در پژوهش ما مسير باستاني (پيش از اسلام) در گردنه‌ي پاطاق، كه محور اصلي اين مقاله است، شناسايي و بازيابي شد؛ دو مسير ديگر كه از دوره‌ي صفوي به‌بعد در گردنه‌ي پاطاق مورد استفاده قرار گرفته است نيز بررسي و زمان تقريبي ايجاد هريك شناسايي شد.