كَلِك تَمِرخو؛ چهارتاقي نويافته از دوره ي ساساني در غرب لرستان (طرحان)

بخش جنوب‌غربي استان لرستان كه با نام طرحان (طرهان) شناخته مي‌شود، در دوره‌ي ساساني و سده‌هاي آغازين اسلامي بخشي از ايالت مهرجان‌قذق به‌شمار مي‌رفته است. اين ناحيه يكي از مناطق مهم در مطالعات باستان‌شناسي اواخر دوره‌ي ساساني و سده‌هاي آغازين اسلامي است. حدود تقريبي اين ولايت حدفاصل دو رودخانه‌ي سيمره و كشكان را دربر مي‌گيرد. چهارتاقي موسوم به «كَلِك تَمِرخو» در اين منطقه و در بخش «كوهناني» شهرستان كوهدشت در فاصله‌ي 20 كيلومتري محوطه‌هاي شاخص دوره‌ي ساساني در حوضه‌ي سد «سيمره» قرار دارد. اين چهارتاقي در واقع بخشي از محوطه‌‌ي بزرگ‌تري به‌نام «چيا كَلِكِ تَمِرخو» است كه با استفاده از مصالح لاشه‌سنگ و ملات گچ نيم‌كوب ساخته شده است. مطالعه انجام شده در اين بنا نشان مي‌دهد كه اين چهارتاقي، هسته‌ي اصلي باقي‌مانده از آتشكده‌اي با نقشه‌ي چليپايي و چهار جرز سنگي، راهروهاي پيرامون، پيشخوان، بقاياي سكوي آتشدان و فضاي ميانسرا است كه بر سطح هموار يك تپه‌ي طبيعي ساخته شده است؛ ضمن آن‌كه تعدادي اتاق در پايين‌دست آن وجود دارد كه به احتمال زياد مرتبط با اين چهارتاقي هستند. در مقاله‌ي پيش‌رو تلاش بر آن است تا برمبناي يافته‌هاي باستان‌شناختي، ضمن معرفي عناصر و فضاهاي معماري مكشوف‌ي چهارتاقي تمرخو، به تحليل و مقايسه‌ي اين يافته‌ها با ديگر نمونه‌هاي مشابه به‌منظور پاسخ به پرسش‌هايي مطرح در مورد تاريخ برپايي آن، جايگاه و مرتبه‌ي آتش مورد پرستش در آن و همچنين شباهت‌هاي آن با ديگر بناهاي همزمان پرداخته ‌شود. نتايج تحقيق نشان مي‌دهد آتشكده‌ي تمرخو در دوره‌ي ساساني ساخته شده و در آن آتش آدران (يا آتش محلي) پرستش مي‌شده است. اين آتشكده از لحاظ پلان و فضاهاي معماري، بيشترين شباهت را با آتشكده‌ي قلعه كهزادِ رومشگان دارد؛ با اين وجود، داراي شباهت‌هايي با برخي از آتشكده‌هاي غرب ايران، مانند آتشكده‌‌هاي: شيان، ميل ميله‌گه، چن‌ژيه نيز هست.