كاركرد استعاره‌‌هاي طنزآميز شراب در غزليات حافظ

حرمت شراب و باده در فرهنگ اسلامي موجب شده بحث‌هاي حافظ‌شناسان دربارۀ اين پديده در غزل حافظ به حوزۀ فقهي محدود شود و عمدتاً از دقت‌ در تعابير هنري جايگزين آن غفلت شود. در اين مقاله، تعابير متعدد حافظ از شراب، متناسب با ساختار غزليات وي، استخراج شده‌است. در تعابير حافظ، عمدتاً طنزهايي نهفته‌است كه علت كاربرد شراب را در غزل نشان مي‌دهد. حافظ به اعتبار رازگشايي شراب، از تعابير استعاري «پيش‌بين» و «سروش عالم غيب» و «هاتف غيب» و «مفتاح مشكل‌گشايي» بهره جسته تا با اين تعابير، علت نهي و انكار شراب را از قول رياكاران نشان دهد. متناسب با جنبۀ افشاگري شراب، گاهي از آن به‌صورتِ استعاري به «آفتاب» و «خورشيد» تعبير كرده‌است. «آفتاب صبح اميد» و «شمع خلوتگه پارسايي» و «ماه كنعاني» و «ماه تمام»، تعابيري استعاري هستند براي «افشاي راز خلوتياني» كه به ظاهر براي عبادت خلوت گزيده‌اند اما به حرام مشغول هستند و «پرده‌اي بر سر صد عيبِ» نهان مي‌دارند. در مقابلِ كساني كه براي پنهان كردن هويت اصلي خود براي انجام كارهاي زشت، خود را «پير» مي‌شمارند، شاعر همچنان با تعابير استعاري دست به دامان پيري ديگر مي‌شود تا دروغين بودنِ چنان كساني را نشان دهد كه در لباسِ «پير» دغا مي‌ورزند. اين پيري كه شاعر دست به دامانش شده، برعكس پيران رياكار صوفيه، دروغ نمي‌گويد و موجب راستي كساني مي‌شود كه بدان روي مي‌آورند؛ بدين سبب، از شراب با تعابير استعاري به‌صورتِ «پير طريقت» و «پير خرابات» و «شيخ جام» و «شيخ مذهب» ياد مي‌كند.