تصحيح انتقادي و تحليل ساختاري يك بيت عرفاني از ديوان حافظ

The Critical Editing and Structural Analysis of A mystical Line in Hafez’s Divan

از ديوان حافظ پرداخته‌ شده و كوشش مي­شود نشان داده شود كه در تصحيح‌ها و شرح‌هاي ديوان خواجه شيراز تا چه اندازه از قواعد زبان حافظانه در تصحيح و شرح اين بيت غفلت ورزيده‌اند. مفهوم تصحيح در اينجا، ترجيح يكي از ضبط‌ هاي موجود بيت با روش انتقادي است. همچنين تحليل بيت با روش ساختاري انجام گرفته است. براي اين منظور، ابتدا پنج نقطه اختلاف بيت شناسايي شده و از ميان داده‌هاي موجود، ضبط‌ هاي ارجح انتخاب و سپس به واكاوي ساختارهاي زباني، ادبي و معنايي آن پرداخته‌ شده است. نگارنده اين مقاله‌، سرانجام نتيجه مي‌گيرد كه ضبط نسخه‌هاي مصحح خلخالي و قزويني- غني براي بيت موردنظر ارجح است؛ ضمن اين كه اولاً سامري، فاعل جمله مصراع اول است؛ ثانياً ضبط «شعبده خويش» به اين گفته سامري بازمي‌گردد كه «وَ كَذلِكَ سَوَّلَت لي نَفسي»؛ و اين‌گونه نفس من [به صدا درآوردن گوساله طلايي را] برايم آراست(قرآن: طه، 96)؛ ثالثاً تعبير «پيش عصا و يد بيضا» تعبيري است براي بيان اثرپذيري سحر سامري از معجزات حضرت موسي(ع) و باز، اين گفته سامري را مطمح نظر دارد كه: «فَقَبَضتُ قَبضَه مِن اَثَرِالرَّسولّ فَنَبَذتُها»؛ مشتي [خاك] از جاي پاي آن فرستاده [كه جبرائيل باشد] برداشتم و بر آن [گوساله طلايي] پاشيدم(همان)؛ رابعاً كل بيت حاكي از باور حافظ به مسأله «استدراج» است كه جزو مسائل تخصصي عرفاني محسوب مي­شود و خواجه شيراز مي‌كوشد آن را در پرده بگويد تا احياناً پيرامون يك شخصيت كرامات‌نماي زمانه‌اش نظري داده باشد.

We attempt to show how different editions of the Divan have been negligent in considering the norms of Hafez language in the explanation of this particular line. Editing this line here means preferring one of the many available records to the other ones based on a critical and structural method. For this purpose, we first indentify five different points and choose the best records. Then we examine its verbal, literary and semantic structure. The article concludes that the record of this line in Khalkhāli and Qazvini-Ghani’s editions is the preferred version. Moreover, it documents the following mystical interpretations of the line in details. The Samaritan, who has all the magic in this world, was impressed by the miracles of Moses; this means that it was not his work, but it was the grace of God that may reach others, and he found it secretly in the landing of Gabriel on Moses.