بررسي و تحليل مفهوم «حيا» در متون عرفاني با تأكيد بر مشرب عرفاني بغداد و خراسان

Symbolic Elements in the Architecture of Iranian Khānqāhs from the 7th Century A.H. to the Present

«حيا» از جمله موضوعات قابل توجّه و گسترده در عرفان اسلامي است كه با مباحث مهمي چون ايمان، معرفت، قرب و يقين الهي پيوند خورده، اما رويكرد عارفان به اين موضوع همواره يكسان نبوده است. چنان­كه گاه حيا را مقام اهل مراقبه دانسته و گاه در زمره احوال مقرّبان و اهل مشاهده ياد كرده‌اند؛ گاه آن را قرين ايمان و يقين و معرفت و از لوازم ضروري رابطه انسان و خداوند توصيف كرده و زماني از لزوم يكسو نهادن شرم و حيا در محضر محبوب سخن گفته و به ورطه انبساط و شطح‌گويي افتاده‌اند. با تأمّل در تعاريف، انواع و درجاتي كه عارفان براي حيا ذكر كرده‌اند، مشخّص مي‌شود كه حيا در مفهوم عام و اخلاقي خود از جمله مقاماتي است كه عارفان با هر مشرب فكري بدان مقيّد بوده و در اقوال و اعمال خود بر آن تأكيد داشته‌اند، اما در مرتبه قرب الهي، اهل معرفت بر اساس مشرب عرفاني خود و برخورداري از تجليّات جمالي و جلالي خداوند نسبت به حيا مواضع متفاوتي اتخاذ كرده‌اند، و اين تفاوت در حوزه مفهوم خاص حيا به عنوان حالي از احوال مقرّبان و اهل مشاهده است. اين مقاله با روش تحليلي-توصيفي در پي به دست دادن سيمايي مشخص از حيا در متون ‌عرفاني و تبيين پيوندي است كه بين اين مفهوم و ساير موضوعات عرفاني برقرار است

The present study aimed to define the art of Khānqāh from the seventh century to the present time and describe the special art of Khānqāh architecture which has been influenced by pure mystical and Sufi thoughts. The data were collected from Khānqāh monuments (Sufi Gathering Places) and tombs, historical Khānqāh Mustahsanats (Practices in Khānqāh), and classification of their symbolism from the viewpoint of religious traditionalism. Through historical examination and categorization of the observed symbolic elements as well as considering the religious ‘traditionalism’ as a criterion, a certain type of Khānqāh architecture was found in all reported buildings, which has not been previously explored. In fact, direct effects of theoretical foundations and virtues of mysticism and Sufism are evident in this especial architecture. By distinguishing this style in Islamic architecture, its influence on other Islamic structures like school and mosque can be shown too. All in all, based on the field data collected in this study, most reflections of the symbolic elements in Khānqāh architecture are related to colors, symbolic use of numbers, and mystical thoughts which are fully evident in the texture and structure of the Khānqāhs. In addition, historical evolution of Sufism history has played an influential role in frequency of use and determination of the types of these symbolic applications