تاثير اسرائيليات بر چگونگي انعكاس قصۀ آفرينش آدم در متون منثور عرفاني فارسي (از قرن پنجم تا پايان قرن هفتم)

An Investigation into the Origin & History of Misbah al-Ashari‛at wa Miftah al-Haqiq‛at

ماجراي آفرينش حضرت آدم (ع)، يكي از موضوعات مهم كتاب مقدس، قرآن و روايات اسلامي است. عارفان مسلمان، به تبع قرآن و روايات اسلامي در اين باره، مباحث فراواني طرح كرده­اند. خلقت حضرت آدم (ع)، حوادث قبل از دميدن روح و ذكر جزئيات آفرينش قالب او از مباحث مهم متون عرفاني است. عارفان اوليه هنگام بحث از اين موضوع، به اتّكاي عرفان زاهدانه خويش سعي كرده­اند تا مطابق آيات قرآن بدان بپردازند؛ اما برخي از عارفان متأخر، از شكل قرآني بحث فاصله گرفته­ و هنگام توضيح و تفسير بيشتر اين ماجرا، ديدگاه­هاي آميخته به ذوقيات خويش را، در قالب قصه­اي اسطوره­اي-­­ تخيلي ابراز كرده­اند. در واقع، قصص قراني كه با اسرائيليات در هم آميخته، از طريق متون تفسيري عربي و ترجمه‌هاي فارسي، وارد متون عرفاني شده و عرفا نيز براي تبيين انديشه‌هاي خود از آن‌ها سود جسته‌اند. در اين مقاله، كوشيده­ايم با بررسي متون منثور عرفاني قرن­هاي پنجم تا هفتم و جست­وجو در متون مقدس، ريشه­ ها و عناصر اين قصه اسطوره­اي را معرفي كنيم، از مجموع مباحث، چنين بر مي­آيد كه قصه‌پردازي اسطوره‌اي از ماجراي خلقت، ريشه در اسرائيليات دارد؛ اما عارفان ايراني مسلمان از آن به عنوان وسيله ­اي براي ابراز مباحث عرفاني، از جمله: عشق ازلي و امانت الهي، نور محمدي، اهميت خاك، فروتني و تقرّب خاك به درگاه الهي، غيرت حق و ... بهره گرفته ­اند.

Misbah al-Ashari‛at is a book with mystical and ethical themes which has been attributed to Imam Ja‛far Sadiq. Although all chapters of the book begin with the phrase “(as) Imam Sadiq said” which primarily indicates that the book has been written by him, the correctness of such an attribution is criticized on various grounds including the content of the book and the available certified Hadiths. A content analysis of this book, based on its comparative analysis with the works of Sufis, reveals many indications and proofs that this book is strikingly similar to them. This paper first briefly explains the reviews written on this book and then provides a descriptive summary of the most important manuscripts of the book. Finally, some evidence obtained in these manuscripts is presented to show this book is a work of Sufism. Among these indications are citing and remembering mystics and those near-stationed to Sufism, using terms unique to Sufism, and applying structures and styles specified in Sufism writings. This book has attracted the attention of the mystics and Sufis in various periods of history, leading to production of some written accounts on it. It is due to this specific Sufi literary style that some great scholars such as ‛Allameh Majlesi attribute this book to one of the most important and well-known Sufi saints known as Shaqiq al-Balkhi. The present paper aims to study the textual properties of this book through tracing its origin and history