تحليل معنايي و معرفتي حديث معرفت نفس در تفاسير نخستين

Semantic and Cognitive Analysis of Hadith of Knowledge of the Soul Based on Initial Interpretations

دلالت خودشناسي بر خداشناسي و پيوند ميان معرفت نفس و معرفت رب، در فرهنگ اسلامي و در جريان‌هاي مختلف فكري بسيار مورد توجه بوده و تحليل‌هاي مختلفي از آن صورت گرفته است. در اين ميان، تفاسير قرآن كه حجم گسترده‌اي از ميراث فكري اسلامي را در بر مي‌گيرند، جايگاه خاصي مي‌توانند داشته باشند. در اين تحقيق، به اين پرسش پرداخته مي‌شود كه از نظر مفسران نخستين خودشناسي چه جايگاهي در تفسير دارد و با توجه به نقل حديث معرفت نفس، چه ارتباطي ميان خودشناسي و خداشناسي وجود دارد؟ اين تحقيق با روش معنايي و منطقي به بررسي اين مسئله مي‌پردازد. تحليل معنايي حاكي از آن است كه در اين تفاسير، خودشناسي در حوزه‌ي معنايي «نفس» و «علم» يا «معرفت» شكل گرفته و مفسران را بر آن داشته تا در تفسير آيات متضمن اين واژه‌ها و معاني، به نقل حديث معرفت نفس و تبيين آن بپردازند. نتايج نشان مي‌دهد كه در نگرش مفسران نخستين با فرض امكان حصول معرفت نفس و بدون بيان تعليق به محال، سه نوع دلالت قابل استنباط است: دلالت تمثيلي، دلالت برهاني در آيات انفسي، و دلالت تقابلي در شناخت صفات خدا. دلالت نوع اول داراي ارزش اقناعي و فاقد ارزش برهاني بوده و دلالت دوم در راستاي برهان نظم است و دلالت سوم با گذر از نقص به كمال در حوزه صفات تبيين مي‌گردد.

Implication of self-knowledge on theosophy and relation between soul cognition and God cognition in Islamic culture and different currents of thought has been considered and about this matter various analyses have been done. Meanwhile, Qur'an exegeses which have extensive amount in Islamic intellectual heritage have important position in this regard. This paper is going to clarify the Qur'an initial interpreter's viewpoint regarding the position of self-knowledge and its influence on theosophy. This research examines this issue in a semantic and logical way. Semantic analysis shows that in these interpretations self-knowledge has formed in semantic fields of soul, knowledge and wisdom. Therefore, the commentators in interpretation of the verses containing these vocabulary and expressions explain hadith of Knowledge of the Soul The result shows that according to the initial commentators by assuming the possibility of acquiring knowledge of the soul and without expressing the suspension to the impossible three types of implications are inferred. They are as follow: Allegorical implication, discursive implication, opposite implication of recognizing the attributes of God. The first type has a persuasive value and does not have any proof value, the second is related to the proof of order and the third one has been explained through passing from defect to perfection in the field of attributes of God.