تحليل خطبه «فتنه» نهج‌البلاغه براساس مباني نقد فرماليسم

A Formalistic Critical Analysis of the 'Fetneh Sermon' in Nahj al-Balagha

فرماليسم يا همان صورت‌گرايي يكي از جديدترين مكاتب نقد ادبي است كه در قرن بيستم ظهور كرد. ارزش زيباشناختي يك اثر ادبي از نگاه فرماليستي در درجة نخست مبتني بر شيوة به‌كارگيري فرم واژگان، عبارت‌ها و كيفيت ساختار متن مي‌باشد. پژوهش حاضر با تكيه بر مباني مكتب صورت­ گرايي و با رويكردي تحليلي، «خطبة فتنه» در نهج‌البلاغه را مورد بررسي قرار داده است. ساختار و فرم عبارات در اين جستار از سه منظر واژگاني، آوايي و نحوي- صرفي، تحليل شده است. هدف از انجام اين پژوهش تبيين ميزان خلاقانه بودن فرم واژگان، جملات و نقش آن در رساندن مضمون خطبه و برانگيختگي مخاطب مي‌باشد. نتايج پژوهش حاكي از آن است كه با اتخاذ شگرد قاعده‌افزايي، از گذر تناسب معنايي، تكرار و تقابل واژگان در قالب ساخت تركيبات تازه، انسجام خاصي در متن حاكم شده است. ‌ ضرب‌آهنگ آوايي واژگان با تكرار برخي از حروف كه ارتباط معنايي مستقيمي با مضمون متن دارند، مفهوم را به شكلي ملموس و قابل فهم به مخاطب انتقال مي‌دهد؛ همچنين تكرار ساخت‌هاي نحوي مشترك و جملات اسميۀ كوتاه، تكرار ادوات تأكيد و قسم به‌عنوان يكي از عوامل برجسته‌ساز متن، زمينه را براي جلب توجه بيشتر مخاطب فراهم ساخته و به نحو اعجاب‌ برانگيزي با مضمون كلي خطبه تناسب و هم‌خواني دارد.

Formalism is one of the most recent schools of literary criticism of the 20th century. The aesthetic value of a literary work, in a formalistic view, is primarily in its appropriate choice of lexical items, expressions and the quality of its structures. The present study enjoyed an analytical approach to analyze the 'Fetnen Sermon' in Nahj al-Balagha on the basis of the principles of formalism. Therefore, the structures and forms of the expressions were analyzed within three frameworks of morphology, phonology and syntax. The main objective, hence, was to define the extent of creativity of lexical forms and sentences and the role they played in conveying the meaning and exciting the audience. The findings of the study revealed that the syntactic structure of the sentences, choice and order of words and sentences, rhetorical devices and melody of the words were totally tuned to the content of the Sermon, leading to the induction of the content to the addressee.