بررسي تحول رواني انسان از منظر معارف اسلامي با تأكيد بر نهج‌البلاغه

An examination of human psychological evolution from the viewpoint of the Divine knowledge, in particular the stance of Nahj al-Balagha

تحول رواني، يكي از مسائل مهم روان‌شناسي است. امروزه علمي‌ به­ نام روان‌شناسي ژنتيك به ­عنوان يكي از شاخه­ هاي روان‌شناسي تجربي، به ­مبحث تحول رواني مي‌پردازد؛ اما در معارف اسلامي به ­ويژه نهج‌البلاغه، به اين موضوع به‌ طور جدي تأكيد شده است. البته از آن‌جا كه معارف اسلامي، برخلاف دانش‌هاي تجربي، نگاه مادي به روان انسان ندارد، نظام تحولي آن نيز به­سان نظام­ هاي تحولي مبتني بر علوم آزمايشگاهي نيست. پژوهش حاضر با روش توصيفي – تحليلي به ماهيت روان انسان و تحول رواني، از منظر معارف اسلامي به­ ويژه نهج‌البلاغه پرداخته است. از منظر اين معارف، روان انسان متشكل از دو ساحت جوهري و روحاني است. بدين‌ترتيب، تحول رواني هم در اين دو ساحت مطرح مي‌شود. تحول در ساحت جوهري، به سه حالت قابل تصوّر است: تحول در اصل ساحت جوهري، تحول در ويژگي‌هاي ذاتي آن و تحول در ويژگي‌هاي فطري آن. براساس معارف اسلامي، به ­ويژه نهج‌البلاغه، تحول رواني در حالت اول و دوم ممكن نيست، اما در برخي از اقسام حالت سوم امكان­پذير است. بر همين اساس، تحول در ساحت روحاني نيز امكان ­پذير است و به چهار نوع تحول تقسيم مي‌شود: انضمامي، تكاملي، انفكاكي و تناقصي.

Psychological evolution is one of the main topics of psychology. Today, a branch of empirical psychology called the genetic psychology addresses the psychological evolution subject. This issue has been greatly emphasized in the divine teachings, especially in Nahj al-Balaghah, too. Nonetheless, contrary to the empirical sciences, the divine knowledge does not entail a materialist view toward human psyche and so, its evolutionary system is different from the evolutionary systems that rely on experimental sciences. The study at hand has addressed the nature of human psyche and psychological evolution from the viewpoint of the divine knowledge, especially that of Nahj al-Balaghah, through a descriptive-analytical approach. In the outlook of this knowledge, the nature of human psyche is composed of two spheres: substantial and spiritual. Accordingly, the psychological evolution is discussed within these two spheres. Evolution in the substantial sphere is conceivable in three modes: evolution in the principle of the substantial sphere, evolution in its essential traits, and evolution in its instinctive features. According to the divine knowledge, especially Nahj al-Balaghah, psychological evolution is unlikely in the first and second modes, but is possible in some types of the third one. In addition, evolution in the spiritual sphere is possible and can be divided into four types: concrete, complementary, separation-oriented, and contradictory.