ابعاد معرفت النفس و نقش آن در استكمال نفس انساني

معرفت نفس يا خودشناسي در همۀ فرهنگ‏‌هاي بشري اهميت دارد و در دين، حكمت، اخلاق و عرفان بر خودشناسي تأكيد مي‏‌شود. پيام معروف سقراط اين بود كه «خود را بشناس» و خودشناسي در حكمت سقراط مبناي اخلاق و فضيلت است. اساساً غايت حكمت، استكمال نفس انساني است. دين نيز براي استكمال نفس و نجات و فلاح آن است و نيل به اين غايت بدون معرفت و تربيت نفس ميسر نيست. ازاين‏‌رو، قرآن كريم و روايات اسلامي بر اهميت معرفت نفس به‏‌عنوان برترين معرفت و كليد حكمت و فضيلت تأكيد دارند و رسالت انبياي الهي را تعليم و تزكيۀ انسان معرفي مي‏‌كنند. اين آموزه موجب شده حكما و عرفاي اسلامي موضوع معرفت نفس را به‌‏طور جدي پيگيري كنند. حكمت الهي در اين ديدگاه، سفري است براي به كمال رسيدن نفس از راه علم و عمل. به همين دليل، ملاصدرا حكمتش را در چهار مرحله از سفر نفس (اسفار اربعه) تنظيم كرده است. حكمت نظري، بنيادهاي معرفتي و مبدأ و منتهاي چنين سفري را ارائه مي‏‌دهد و حكمت عملي راه و شيوۀ نيل به اين غايت را تبيين مي‏‌كند. مفهوم «اسفار اربعه» برگرفته از عرفان است كه بر محور سفر نفس است و سالك، همان نفس مسافر است. عرفان عملي شيوۀ طي اين سفر را بيان مي‏‌كند و عرفان نظري دستاوردهاي اين سفر و جغرافياي عالمي را كه اين سفر در آن واقع مي‏‌شود، تبيين مي‏‌كند. آنچه اين نوشتار پيگيري مي‏‌كند، تبيين ابعاد معرفت نفس و نقش اين معرفت در استكمال نفس انساني است. براين‏‌اساس، نخست تبيين مي‏‌شود كه معرفت نفس ابعاد گوناگوني دارد و با روش‏‌هاي گوناگون تجربي، عقلي، نقلي و شهودي به‏دست مي‏‌آيد. با به‏‌كارگيري اين روش‏‌ها شاخه‏‌هاي مختلف علمي در معرفت نفس شكل مي‏‌گيرد؛ مانند روان‏شناسي، علم النفس فلسفي، معرفت النفس عرفاني و نفس‏‌شناسي ديني و سپس تأثير انواع خودشناسي بر خودسازي و سلوك بررسي مي‏‌شود.