پژوهشي تطبيقي در حركت و زمان در انديشه صدرالمتألهين و آلبرت آينشتاين

در انديشه ارسطو و پيروان او، زمان، مقدار حركت فلك اطلس و مفهومى ماهوى است كه در جدول مقولات ارسطويى قرار دارد و به‏ واسطه حركت، عارض بر اجسام مى‏شود. صدرالمتألهين در پرتو حركت جوهري از «زمان ماهوي» به «زمان وجودي» رسيد. در انديشه ايشان، زمان نه در شمار ماهيات عرضيّه است و نه همچون ظرفي مستقل از جواهر مادي است كه مظروفش ماده باشد؛ بلكه زمان مقوم ذاتي جوهر مادي است و ازاين‏ رو، همه جواهر و پديده‏ هاي مادي، زماني مخصوص به خود دارند. زمان، مقدار حركت جوهري است و حركت جوهري و زمان در خارج با يك وجود موجودند. آينشتاين در پرتو نظريه نسبيّت، با توجه به ثبات سرعت نور، زمان را نسبي و به‏ عنوان بعد چهارم اجسام، آن را در سنجش دقيق وقوع حوادث دخيل مي داند. صدرالمتألهين و آينشتاين در «ممتد بودن زمان»، «نسبي‌بودن»، «اختصاص زمان هرچيز به خودش» و نيز «بعد چهارم بودن زمان» با يكديگر اتفاق دارند؛ اما صدرالمتألهين با نگاه متافيزيكي به زمان نگريسته است؛ درحالي‌كه آينشتاين با نگاه فيزيكي به آن مي نگرد. نگاه فيزيكي، نگاهي آزمايش‏ بردار و از تجربيات قابل استنتاج است؛ اما نگاه متافيزيكي عمدتاً آزمايش‏ بردار نيست. آينشتاين در تفسير زمان، ناظر به حركت‌هاي عرضي به‏ ويژه حركت‌هاي مكاني است و نقش زمان را در همين محدوده تبيين مي‌كند و در نگاه او با نبود حركت عرضي، جايي براي زمان باقي نمي ماند؛ اما صدرالمتألهين افزون بر حركت عرضي، به حركت جوهري توجه داشته و زمان را مقدار حركت جوهري مي داند.