تقرير حكيم مدرس از تصوير اصالت وجود

حمل ماهيات بر واقعيات تشكيل‌دهنده ملأ خارج به حمل هو هو و بدون واسطه در عروض، به ضميمه اين آموزه كه مفاد حمل هو هو اتحاد و اين‌هماني موضوع و محمول در مصداق است، ساليان دراز به‌طور ارتكازي اين تفسير را در ذهن فيلسوفان در پي داشت كه واقعيات خارجي همان ماهيات‌اند؛ تفسيري كه در چند سده اخير به «اصالت ماهيت» شهرت يافته است. شيخ اشراق با تكيه بر همين ارتكاز، كمر همت بر اثبات اعتباريت وجود بست و بر فرد نداشتن مفهوم وجود در خارج و نفي صورت عيني براي آن اصرار ورزيد و نتيجه اين تلاش او در ذهن فيلسوفان اين بود كه ماهيت اصيل است و وجود اعتباري. ميرداماد كه خود با شيخ اشراق هم‌رأي است، احتمال عقلي اين شق را نيز مطرح كرد كه وجود در خارج فرد داشته، اصيل باشد و ماهيت از خارج منتفي و اعتباري باشد، ولي او اين شق را در حد فرضي عقلي مطرح كرد و به بطلان آن يقين داشت. صدرالمتألهين برخلاف همه انديشمندان پيش از خود، با تأثر از آثار عرفا و با كمك گرفتن از شهود، بر آن شد كه شق اخير، يعني اصالت وجود و اعتباريت ماهيت درست است. او اين مدعا را با براهين متعددي ثابت كرد و بدين نحو پاي ماهيت را از خارج بريد و زنجيري را كه احكام ماهوي به دست و پاي عقل در كشف احكام واقعيات بسته بودند، پاره كرد و به اثبات احكامي جديد و باز كردن گره‌هايي ناگشوده نايل آمد كه پيش از او كسي توفيق آن را نداشت. اكثر انديشمندان پس از صدرالمتألهين در حوزه فرهنگ اسلامي شيعي با او هم‌رأي‌اند و بر اكثر انديشه‌هاي او صحه گذاشته‌اند. از جمله آنها، حكيم آقاعلي مدرس زنوزي است كه از شارحان قوي حكمت متعاليه به شمار مي‌آيد و اين مقاله به تصوير و اثبات اصالت وجود در آثار او اختصاص دارد.