نظر ابداعي آقاعلي مدرس درباره معاد جسماني

از ديدگاه حكيم مؤسس، بي‌ترديد معادْ جسماني است، ولي جسمانيتِ معاد، نه به بدني مثالي است و نه با عود نفس به بدني ماديِ دنيوي، بلكه ايشان با مبنا قراردادن اصلِ اتصال مراتب وجود در نزول عالم، و حركت و عروج حقايق و موجودات به سوي غايتي برتر در صعود عالم از يك‌سو، و اصلِ تركيب اتحاديِ نفس و بدن از سوي ديگر، معادي را به تصوير مي‌كشد كه در آن، بدن، پس از قطع تعلق دنيوي نفس، با حركت خود، به مرتبه وجودي نفس ارتقاء مي‌يابد و شايسته تعلق نفس متناسب با نشئه آخرت مي‌شود؛ چنان‌كه در بدو پيدايشِ انسان نيز اين بدن بود كه با حركتي جوهري به مرتبه شايستگي حدوث يا ظهور روح مجرد رسيد. در اين انديشه در انسان اخروي مرتبه حسي و مادي حذف نمي‌شود، بلكه اصولاً آخرت نشئه‌اي است كه تمامي مراتب وجودي در آن يك‌جا جمع شده است و نفسِ‌ حاصل از حركت جوهريِ‌ جسم به استكفاي ذاتي بر ظهور تفاصيل خود قدرت مي‌يابد. بر اين اساس، آخرت موطن جمع و فرق و اجمال و تفصيل است و ازاين‌رو، مرتبه مادي‌ِ انسان با تبدلي كه در آن رخ مي‌دهد، در نشئه آخرت حضور دارد.