رابطه نفس و بدن از منظر حكيم طهران و صدرالمتألهين

مسئله نفس و بدن و رابطه آن دو، از مباحث پردامنه و چالش‌برانگيزي است كه از ديرباز ذهن بسياري از فيلسوفان را به خود مشغول كرده است. اين مسئله از آنجا عرصه ظهور مي‌يابد كه نفس مجرد انساني چگونه مي‌تواند با بدن مادي ارتباط داشته باشد و موجود واحدي را تشكيل دهد. ملاصدرا با ابداع مباني فلسفي جديد، همچون اصالت وجود، تشكيك در وجود و حركت جوهري، طرحي نو از كل مسائل فلسفي از جمله مسائل نفس، ارائه داد كه تا پيش از او بي‌سابقه بوده است. اين حكيم پرآوازه بر مبناي حدوث جسماني نفس و حركت جوهري اشتدادي آن، و تركيب اتحادي ماده و صورت، رابطه نفس و بدن را رابطه‌اي اتحادي مي‌داند و بر همين مبنا، انسان تا زماني كه در حيات مادي عنصري به سر مي‌برد، حقيقتي ذو‌مراتب است كه هم از درجات تجرد برخوردار است و هم از درجه ماديت، به‌گونه‌اي‌كه بدن مرتبه نازله نفس و نفس مرتبه عاليه بدن است؛ هرچند در ادامه حياتش مرتبه ماديت رها مي‌شود و تنها كمالات آن در مرتبه جسماني مثالي باقي مي‌ماند. حكيم آقاعلي مدرس يكي از دقيق‌النظرترين فيلسوفان پس ملاصدراست كه به تبيين مباني و ديدگاه صدرالمتألهين همت مي‌گمارد؛ هرچند در نوع بيان، ارائه مثال‌ها و بيان لوازم تفاوت‌هايي با ملاصدرا دارد. ايشان با اعتقاد به اينكه تركيب ماهيت انسان از جنس و فصل، تركيب نفس ناطقه از مراتب گوناگون و در نهايت تركيب نفس و بدن، از مصاديق مركب حقيقي به‌شمار مي‌رود. گرچه تركيب موجود ميان صورت‌هاي اعضاي بدن و مواد آنها تركيبي طبيعي است، طبيعي بالذات نيست، بلكه از نوع تركيب اعتباري بالذات است. وي تعامل نفس و بدن را دوسويه و به صورت ايجابي و اعدادي مي‌داند كه نفس طبق آن علت موجبه بدن و بدن علت اعدادي نفس به شمار مي‌آيد. هرچند پس از جدايي نفس از بدن رابطه دوسويه قطع مي‌شود، اجزاي بدن همچنان به دنبال نفس همان شخص خاص، روان‌‌اند و حتي در حيات ابدي نيز به او خواهند رسيد. نوشتار حاضر از رهگذر تبيين ديدگاه دو فيلسوف ياد شده به واكاوي و سنجش تطبيقي ميان آنها مي‌پردازد.