سه يار هم‌پياله در روستاي خزّاق راوند (گزارشي از حضور چند سپاهي مسلمان در كاشان)

Three drinking companions in Khozzaq village of Ravand; an account of some Muslim warriors in Kashan

در برخي منابع تاريخي و جُنگ‌هاي ادبي به زبان عربي، داستاني دربارۀ همنشيني و رفاقت سه تن از سپاهيان حجاج بن يوسف در مسير فتح بخش‌هايي از سرزمين‌هاي شمالي ايران مي‌خوانيم. اين داستان دربارۀ سه رفيق است كه همواره در كنار يكديگر بوده و باده‌نوشي مي‌كرده‌اند. وقتي اين سپاه در راه فتحِ يكي از سرزمين‌هاي شمالي ايران به كاشان و روستاي خزّاق مي‌رسد، دو تن از سه رفيق، از دنيا مي‌روند و در آنجا به خاك سپرده مي‌شوند و آن ديگري در كنار قبرشان، ناله و زاري و جرعه‌افشاني كرده، بيت‌هايي را زمزمه مي‌كند تا اينكه خود نيز از دنيا مي‌رود و در كنار آن‌ها دفن مي‌شود. اهميت اين ماجرا براي كاشان، تنها به زمان و دورۀ تاريخي‌اش، يعني پايان سدۀ نخست هجري برمي‌گردد. اگرچه در همۀ منابع پيشِ روي ما، جاي اين رويداد را كاشان و روستاي خزّاقِ نزديك راوند كنوني ندانسته‌اند و در برخي گزارش‌ها به‌جاي خزاق از «خزازي» و «جواثي» و به‌جاي راوند، از «قزوين»، «سيستان» و «سمعان» ياد شده، به دلايل و قرايني كه در متن پيشِ رو مي‌آيد، كمابيش با يقين مي‌توان گفت محل اين رويداد، همين خزّاقِ كاشان است. اكنون خزاق، نه روستايي از راوند، بلكه بخشي مستقل به شمار مي‌آيد ولي به‌دليل اينكه در منابع مورد بررسي ما جزء راوند به شمار آمده، ما نيز به همين شكل در عنوان اين جستار آورده‌ايم.

In some Arabic historical sources and literary collections, a story has been related about fellowship of Hajjaj ibn Yusuf’s three soldiers who participated in conquest of some northern lands of Iran. Their close friendship and carousing have been mentioned in sources. When their army arrived at Khozzaq village of Kashan, two of these comrades died and the third, pouring draughts on their dust, lamented and mourned excessively at their graves inasmuch as he himself also died and buried alongside of them. The importance of the story lies in mentioning Kashan of end of the first century. Although not all the sources declared Kashan and Khozzaq village of Ravand region as the location of this story and for example, some recorded "Khazazi" or "Jawatha" instead of Khozaq and stated "Qazvin", "Sist@n", or "Sam'@n" instead of Ravand, it may —based on the reasons argued in this article— almost doubtlessly be said that Khozzaq of Kashan has been the place of the story. Nowadays, Khozzaq is not a division of Ravand anymore and is a separate district, but since it is recorded as a part of Ravand in sources, we also mentioned it as such.