بررسي رابطه متقابل عقل و وجدان از منظر صدرالمتألهين و ميرزامهدي اصفهاني

صدرالمتألهين در جاي‌جاي آثار خود در كنار استفاده از عقل نظري و روش بحثي، از راه وجدان سخن به ميان مي‌آورد. از منظر او وجدان، شهودي است بر پايه علم حضوري؛ بنابراين مي‌تواند راه‌گشاي بسياري از مسائل دشوار مبدأ و معاد باشد. در مقابل ميرزامهدي اصفهاني مباني اعتقادي خود را تنها بر اساس ادراك وجداني استوار ساخته است. در اين ادراك، حقايق خارجي بدون هيچ‌گونه اتصال وجودي، همان‎گونه كه هستند كشف مي‌گردند. هدف از اين نوشتار بررسي رابطه متقابل عقل و وجدان از منظر اين دو متفكر است. روشن خواهد شد كه اگرچه صدرالمتألهين كاركردهاي متقابل مهمي را براي عقل و وجدان قائل است؛ اما اين دو مسير معرفتي را در كنار هم مي‌داند؛ در مقابل، ميرزاي اصفهاني اساساً اين دو مسير را جدا نمي‌داند، بلكه از نظر او معقولات بخشي از متعلقات وجدان هستند و به تعبير دقيق‌تر، بخشي از وجدانيات ما در مشهد عقل حاصل مي‌گردد.