علل انفعالِ قاجاران در روابط خارجي

داوري در باره قاجاران، بسيار دشوار است؛ در عرصه مناسبات خارجي، همه از بي‌لياقتي پادشاهان قاجار مي‌گويند، از تركمانچاي ياد مي‌كنند و از عهدنامه هرات سخن مي‌گويند و از كوچك شدن سرزمين ايران. اما به اعتقاد نگارنده پنج خصلتِ بنيادين (موقعيّت راهرويي، دولت حائل، بازي بزرگ، مسأله هند و كشف نفت) آنها را در عرصه روابط خارجي به انفعال كشانده بود. پرسش و دغدغه اصلي اين است كه چگونه مي‌توان رخدادهاي تاريخي‌شدة روابطِ ‌خارجي ايرانِ قاجاري را به شكل قالب‌هاي تئوريك در آورد؟ به ديگر سخن، الگوي نظري روابط ‌خارجي ايران معاصر چيست و چگونه مي‌توان با بهره‌گيري از داده‌هاي عينيِ تاريخي به نظريه‌پردازيِ ايرانيِ مناسباتِ فرامرزي دست يافت؟ دودمان قاجار (1304-1170ش./ 1925-1791م.) ترك‌نژادان مغول‌تباري بودند كه در يكي از مهم‌ترين دوران‌هاي تاريخي، پادشاهي نويني را پس از دوره‌اي هرج‌ومرج، در ايران‌زمين بنيان نهادند؛ روزگاري كه نظامِ جهاني‌شونده استوار بر هژمونيِ غربيان، سرگرم تصرّف جغرافيايي بود و ايران نيز در حال فرورفتن در گردابِ برآمده از چيرگيِ فرنگيان بر سراسر جهان. دودمانِ قاجار، نه توانِ برهم‌زدنِ نظام بين‌المللي را داشت، نه مي‌توانست از رقابت‌هاي بين‌المللي كناره‌گيري كند و نه انديشه و توانِ همآوردي و همگرايي با نيرويِ توسعه‌گراي جهاني را داشت. قاجاران در عرصه مناسبات فرامرزي، محصورِ خصائل و ويژگي‌هايي بودند كه كنشگري را از آنان سلب مي‌كرد و به واكنشگري منفعلانه وادارشان مي‌ساخت.