كاوشي در بايسته‌هاي اعمال قاعده درأ در اجراي مجازات از منظر فقه جزايي و حقوق موضوعه

A Search about the Necessities of Applying the Obviation Rule in Punishment Execution In View of Penal Jurisprudence and Statute Law

قاعده درأ، مهم­ترين قاعده كاربردي در قواعد فقه جزايي است و در گستره حدود و ساير مجازات­­ ها، نقش عمده ­اي ايفا مي­كند. مفاد قاعده كه منطبق با شاخصه­ هاي جهان­ شمول حقوق بشر، اصل كرامت ذاتي انسان و ضامن دادرسي عادلانه است، گوياي آن است كه هرگاه اصل وقوع جرم، انتساب بزه به متهم يا وجود ساير شرايط اثبات اتهام مورد ترديد و شبهه قرار گيرد، دادرس مي­ بايد مقررات را به نفع متهم تفسير نمايد. در اين پژوهه، ضمن تبيين پشتوانه­ هاي حقوقي و مستندات فقهي قاعده، تعاريف و ضوابط «شبهه» بررسي مي­شود تا چارچوب كلي براي قاعده درأ ترسيم گردد. قانونگذار در قانون مجازات اسلامي مصوب 1392 قانونگذار، مفاد قاعده درأ را ضمن مواد 120 و 121 بيان نموده است كه شبهه در وقوع اصل جرم و شرايط آن، شبهه در اركان جرم و شبهه در شرايط مسؤوليت كيفري را شامل مي­شود. برخي از فقها، بويژه فقهاي حنفي، قاعده را در دامنه وسيعي به كار گرفته ­اند و برخي ديگر همچون فقيهان ظاهري و امامي، از جمله ابن حزم اندلسي و محقق خويي، تأملاتي حاكي از عدم پذيرش نشان داده ­اند. بايد ديد كه محتواي قاعده مقوله ­اي جز فرض برائت كيفري را در پي دارد يا اينكه اصولا تنها بايد به پذيرش آن در حد اصول عقلايي همچون اصل برائت اكتفا نمود. بي­ شك محدوديت بي­ مورد در گستره قاعده درأ كه برخاسته از كرامت ذاتي غير قابل سلب از متهمان ­است، پيامد­هاي منفي در پي دارد؛ چرا كه گستره قاعده، علاوه بر قوانين شكلي و ماهوي، حتي حقوقي همانند حق فرار از مجازات و حق عدم اعمال مجدد كيفر حدي را براي افراد به اثبات مي­رساند.

The obviation rule is the most applied rule in penal jurisprudential rules and plays a significant role in the scope of specified punishments (Hudud) and other punishments. The rule significance -which coincides to global criterion of human rights, the principle of human dignity, and guarantees the fair trial- explains that whenever the committing crime, the attribution of crime to the defendant or existence of other circumstances in proving the charge lies in doubt, the judge must interpret the laws in favor of the defendants. In this article, moreover explaining the legal foundations and jurisprudential predicates of the rule, the definitions and the criterion of doubt is also studied to draw a framework for the rule. The legislator in Islamic Penal Act 2013 has stated the rule’s significance in s. 120 & 121 that contains the doubt in committing the crime and its’ circumstances, doubt in crime’s elements and the conditions of criminal responsibility. Some jurists, specially the Hanafi jurists, have extensively applied the rule and others, such as Zaheri and Imami jurists, for example Ibn-e-Hazm Andolosi and Ayatollah Khoyee, have shown indecisions which are signify non acceptance. It must be studied that the rule significance has other thing than innocence presumption or not, or essentially we must suffice to it up to rational principles such as innocence principle. The undue limitation in obviation rule’s scope which arises from inherent human dignity of the defendants will have negative impacts undoubtedly, because the scope of the rule, moreover the procedural and substantive laws, establishes the right of evasion of punishment and the right of non-applying the specified punishment again for persons.