بازخواني شهر ايراني (اسلامي) بررسي نهاد هاي نقش آفرين در حاكميت شهري و بازتاب فضايي آنان در شهرهاي دوران صفويه و قاجار

Restudying the Iranian (Islamic) City Analyzing the Institutions of Urban Governmentality in Iranian Cities and Their Influences on Urban Space During Qajar and Safavid Era

در بين مطالعات بسياري كه در يك دهه اخير بر شهر ايراني صورت گرفته است بررسي سازمان فضايي و شكل شهر نقش پر رنگتري دارد. دراين پژوهش نگاهي‌ متفاوت به ماهيت شهر ايراني ارائه گرديد؛ نگاهي كه فضاي شهر را بازتاب روابط قدرت و تعامل ميان نيروهاي تشكيل دهنده سازمان شهر مي‌داند. مقاله با معرفي‌ ساختار دولت و جامعه در ايران ما قبل مدرن به بررسي ساختار سياسي، اجتماعي و اقتصادي حاكم بر ايران و نهاد‌هاي تاثيرگذار در حاكميت شهري مي‌پردازد. هدف از پژوهش بازخواني مفهوم شهر ايراني از طريق تحليل رابطه قدرت بين نهاد‌هاي نقش آفرين در حاكميت شهري و بازتاب آن در سازمان فضايي شهرهاي ايراني در دوران حاكميت صفويه و حاكميت قاجار تا پيش از تحولات مشروطه مي‌باشد. پژوهش ماهيت توصيفي-تحليلي داشته و به منظور بهره بردن از نتايج تحقيقات موجود با روش اسنادي به جمع‌آوري اطلاعات پرداخته و با استفاده از منابع كتابخانه‌اي به تحليل و جمع بندي مي‌پردازد. سه‌ نهاد مورد بررسي در اين پژوهش عبارتند از نهاد حاكميت، نهاد مذهب و نهاد عرف كه تشكيل دهنده ساختار سياسي - اجتماعي در مقياس سرزميني و در مقياس شهري مي‌باشند. تعامل ميان اين سه نهاد عامل بنيادين حاكميت شهري و موثر‌ترين ساز و كار در كنترل اجتماعي - فضايي شهر‌هاي ايراني‌ دوران صفويه و قاجار بوده كه به موجب آن‌ رفاه اجتماعي شهروندان در يك سازمان شهري منسجم تحقق‌ مي‌يافته است. بر اين اساس ساختار فضايي شهر‌ ايراني‌ نيز حاصل تعامل جمعي‌ بين قدرت حاكم، نظامات عرفي و فرهنگ مذهبي‌ نمود يافته در ساختار حكومتي و ساختار عرفي-مذهبي شهر بوده است. يافته‌هاي پژوهش حكايت از آن‌ دارد كه در دوران معاصر با پررنگ شدن نقش حكومت و كاهش نقش نظامات عرفي تغييرات بنيادين در نظام مديريتي و اجتماعي و به تبع آن مناسبات فضايي شهرهاي ايراني حاصل گرديد.

Analyzing the spatial features of Islamic-Iranian cities has been a dominant mode in studies related to urban history in Iran. The research investigates the socio-political structure of Iran after the Safavid dynasty up to the Constitutional reform in order to get a better understanding of different influential factors in governing cities. This research offers an alternative way of reading Islamic-Iranian cities through which urban space becomes a reflection of power relation and interaction between different institutions involved in urban government. Starting with introduction of state-society structure in pre-modern Iran, the article suggests three institutions that are directly involved in urban government. These three institutions are: the institution of the sovereign (Nahad-e- Hakemiatن, the institution of shari’a (Nahad-e Mazhab), and the institution of custom (Nahad-e-Urf) corresponding respectively to the state, religion, and communal affiliations. The negotiation and interaction between these three institutions were fundamental for maintaining secutiy, stability, public morality and social welfare of inhabitants in one coherent urban system. Accordingly, the produced space in traditional Iranian cities was a result of collective interaction between the state’s authority, customs, and religious culture realized in different functional zones of cities which are politico-administrative zone of citadel (arg), socio-economical zone of bazar and semi-autonomous zone of residential neighbourhoods