تحليل ساختار هندسي واگيره ماهي در هم در فرش هراتي

Analyzing the Geometric Structure of Mahi-Dar-Ham in Herati Carpet

يكي از مهمترين و فراگيرترين نقش مايه هاي قالي ايران كه در بيشتر كانون هاي بافت از ديرباز تا كنون بر زمينه قالي ها نشسته و رخ نمايي كرده، نقش معروف هراتي مشهور به ماهي درهم بوده كه با اندك تغييراتي در ريزنقش مايه هاي آن در انواع متنوعي ارائه شده است. نقش مايه ماهي درهم بر خلاف بسياري از طرح هاي پيچيده اسليمي و ختايي، واگيرهاي ساده بوده كه تمام زمينه فرش را به خود اختصاص داده است. تا كنون فرضيه هاي مختلفي پيرامون خاستگاه و معاني نمادين اين نقش مايه ارائه شدهاند، اما در اين پژوهش مسأله اصلي، بررسي ساختار كلي و ريزنقش مايه هاي موجود در واگيره ماهي در هم و معرفي الگوي اوليه آن است. در بررسي هاي اوليه بر روي واگيره نقش مايه ماهي در هم، مشخص شد كه يكي از گره هاي گروه هشت با عنوان هشت و زهره موجدار با زيرنقش مربع، مي تواند خاستگاه نقش مايه ماهي در هم باشد؛ از اينرو با استفاده از مقايسه و تطبيق يك به يك اجزاي آنها با يكديگر، به اثبات فرضيه پرداخته شد. نتيجه اين بررسي، تطبيق و همپوشاني حداكثري جزئيات واگيره ماهي درهم با گره هشت و زهره موجدار بود. بر اين اساس، فرضيه هايي كه سابقه ابداع و شيوع نقش مايه ماهي در هم را به دوره اسلامي و زمان تيموريان و احتمالاً شهر هرات نسبت داده، قوت مي يابند. نقش مايه ماهي در هم از دوره قاجاريه به بعد به جهت ايجاد تنوع و نوآوري و جلوگيري از تكرار و يكنواختي، بارها دستخوش ايجاد تغييرات مختلف در جزئيات قرار گرفت و صورتي نو يافت، همچنان كه معنا و مفهوم نمادين و رمزآلود آن نيز همواره از زاويه هاي گوناگون مورد گمانه زني پژوهشگران است.

One of the most important and widely-used motifs in Iranian carpets is the best-known “Herati” design, also known as “Mahi-dar-ham”, which has been the focus of attention in most weaving centers in decorating carpet fields. The sub-patterns of this design have been slightly modified to add variety to this design. Despite many intricate Islimi (Arabesque) and Khataiee (Tendrils) motis, Mahi-dar-ham is a simple vagire that covers the overall field of carpets. Up to the moment, different hypotheses have been proposed regarding its origin and its symbolic concepts. The present study deals with the general form of Mahi-dar-ham and its sub-patterns so as to provide its original pattern. Early investigations revealed that one of the knots in “Hasht” (The Eight) category known as “Hasht and Wavy Zohreh” composed of square sub-patterns could be considered as the origin of Mahi-dar-ham. Therefore, their components were compared and contrasted. The results show maximum correspondence and overlapping between Mahi-dar-ham and Hasht and Wavy Zohreh. This finding casts doubt over those hypotheses attributing the history of this sub-pattern to Pre-Islamic Era; thus, strengthening those hypotheses linking its development and extension to Islamic Era and Timurid Dynasty and probably the city of Herat. The elements of Mahi-dar-ham have been the subject of various alterations since the Qajar era to put it into new forms while avoiding too much repetition and invariability. The mysterious meaning and the symbolic concepts behind Mahi-dar-ham have always been the subject of researchers’ speculation from different perspectives