عملكرد دانه گندم و محتواي رطوبتي خاك تحت تأثير فاصله رديف و جهت شخم در كشتزار ديم

سابقه و هدف: نگهداري آب در خاك و افزايش محتواي رطوبتي خاك در پيرامون ريشه اولين راه براي افزايش عملكرد محصول به ويژه در زمين‌هاي ديم است. روش‌هاي كشاورزي همراه با ويژگي‌هاي ذاتي خاك (بافت خاك، ساختمان خاك و ...) مي‌توانند بر نگهداري آب در خاك و در نتيجه توليد محصول مؤثر باشند. بسياري از ديمزارهاي ايران در منطقه نيمه‌خشك واقع شده و معمولاً در جهت شيب شخم خورده كه رواناب را تسريع كرده و از اين رو فرسايش خاك افزايش مي‌يابد. تغيير جهت شخم از موازي شيب به روي خطوط تراز اولين راهكار براي حفظ آب در خاك است. با اين حال تغيير جهت شخم با توجه به برخي از محدوديت‌هاي مزرعه و مشكلات رفت و آمد ماشين‌‌ها كمتر امكان‌پذير است. انتخاب فاصله رديف مناسب در كشتزار ديم شخم‌خورده در جهت موازي شيب براي حفاظت آب و خاك و توليد محصول حائز اهميت است. لذا اين مطالعه با هدف بررسي دو فاصله رديف رايج و دو جهت شخم بر نگهداري آب و عملكرد محصول در كشتزارهاي ديم در منطقه نيمه‌خشك انجام شد. مواد و روش‌ها: اين مطالعه در كشتزاري ديم با شيب حدود 10 درصد در استان زنجان طي دوره رشد گندم پاييزه از مهر 1394 تا تير 1395 انجام شد. در مجموع 12 كرت آزمايشي (1.5 متر × 5 متر) به منظور بررسي اثرات دو فاصله رديف (25 سانتي‌متر و 20 سانتي‌متر) و دو جهت كشت (موازي شيب و روي خطوط تراز) بر محتواي آب خاك و عملكرد دانه گندم انجام شد. خصوصيات خاك با استفاده از روش‌هاي رايج آزمايشگاهي تعيين شد. محتواي رطوبتي خاك با استفاده از دستگاه انعكاس‌سنجي حوزه زماني (TDR) طي دوره رشد اندازه‌گيري شد. تغييرات فصلي محتواي رطوبتي خاك براي تيمارهاي مختلف طي دوره رشد تعيين شد. رابطه بين عملكرد دانه گندم و محتواي رطوبتي خاك براي تيمارهاي مختلف شخم تعيين شد. براي تعيين عملكرد دانه گندم، بوتههاي گندم از سطح كرت در اوايل تير با دست برداشت شد. يافته‌ها: نتايج نشان داد كه محتواي رطوبتي خاك و عملكرد دانه گندم تحت تأثير جهت شخم (به ترتيب 0.001 p و 0.01 p) و فاصله رديف كشت (به ترتيب 0.001 p و 0.05 p) قرار گرفتند. ميانگين محتواي رطوبتي خاك در روش شخم روي خطوط تراز نزديك به 16 درصد بيشتر از مقدار آن در روش شخم در جهت شيب بود. ميانگين محتواي رطوبت خاك در شرايط تيمار كشت با فاصله رديف 25 سانتي‌متر 14.4 درصد بود كه حدود 11 درصد بيشتر از مقدار آن در شرايط كشت با فاصله رديف 20 سانتي‌متر بود. در تمام فصول محتواي رطوبت حجمي خاك در تيمارهاي شخم خورده روي خطوط تراز و فاصله رديف كشت 25 سانتي‌متر بيشتر از مقدار آن در روش شخم موازي شيب و فاصله رديف 20 سانتي‌متر بود. در فصل بهار بيش‌ترين اختلاف رطوبتي خاك بين دو جهت شخم (2.57 درصد) و دو فاصله رديف كشت (1.6 درصد) مشاهده شد. عملكرد دانه گندم در روش شخم روي خطوط تراز (1330 كيلوگرم در هكتار) و فاصله رديف كشت 25 سانتي‌متر (1200 كيلوگرم در هكتار) بود كه حدود 40 و 11 درصد بيشتر از مقدار آن در روش شخم موازي شيب و فاصله رديف 20 سانتي‌متر بود. روابط معني‌داري بين عملكرد دانه و محتواي رطوبتي خاك در دو جهت شخم و دو فاصله رديف كشت مشاهده شد. نتيجه‌گيري: اين مطالعه نشان داد كه جهت شخم در مرتبه اول و فاصله رديف كشت در مرتبه دوم به عنوان عوامل مؤثر بر محتواي رطوبتي خاك و عملكرد دانه گندم هستند. بكارگيري فاصله رديف كشت 25 سانتي‌متر همراه با روش شخم روي خطوط تراز بهترين اقدام براي افزايش نگهداري آب در خاك و افزايش عملكرد دانه گندم است. اهميت اين دو روش كشت در فصل بهار با بارش‌هاي شديد و پياپي، آشكار است.