حركت استعاري خياميت؛ تبيين چرخش گفتماني از «تركيب طبايع تا تركيب پياله»

The Metaphorical Course of Khayyamiyat; An Investigation of Discursive Change from “Tarkibe Tabaye to Tarkibe Pialeh

خياميت به ­مثابۀ يك گفتمان به‌ تدريج در طول سه قرن (از قرن هفتم تا نهم هجري) شكل گرفته و با نقاط عطف تاريخي و اقليمي علامت­ گذاري و در ساختي ديالوگي و ديالكتيكي بر ساخته شده است. واكنش شديد شريعت­مداران به شيوۀ استدلال، پرسش و نوع استعارات رباعي مشهور «تركيب طبايع» بيانگر اين است كه خياميت با پرسش­هاي فلسفي در دورۀ هژمونيك شدن گفتمان شريعت­مدار آغاز شده است. شكل­ گيري رباعي «تركيب پياله» به‌دنبال رباعي «تركيب طبايع» (جانشين ­سازي كوزه/ پياله با طبايع/ بدن و چرخ كوزه­ گري با چرخ و فلك) حاكي از حركتي استعاري است كه مي­ خواهد پرسش‌هاي فلسفي ـ كلامي را به مقولات زيبايي­ شناختي تبديل كند. با شكل­ گيري اين استعارۀ بنيادي، در طول چند قرن رباعيات بسياري ساخته مي ­شود. با اين نگاه، مي­توان مسئلۀ «رباعيات سرگردان» و جست­وجوي «رباعيات اصيل» را كه مباحثي مستحدث و برخاسته از ايدئولوژي‌هاي معاصر و زادۀ ذهن انسان مدرن­ اند، به­ گونه­ اي ديگر تحليل كرد. در واقع رباعيات سرگردان، به­ مثابۀ مكانيسمي دفاعي، با چشم ­پوشي از مؤلف اثر، به مؤلف گفتماني روي مي­ آورد و رباعيات سرگردان از بازي دال­هاي دو گفتمان رقيب خبر مي­دهد. در اين نوشتار، با رديابي سفرِ جفت‌رباعي «تركيب طبايع» و «تركيب پياله» به ­مثابۀ حركتي استعاري و گزارش مواجهۀ چهار گروهِ شريعت­مداران و كلاميان، مورخان، شاعران، و تدوين‌كنند‌گان و مجموعه‌سازان رباعيات خيام با اين جفت‌رباعي، تلاش مي‌شود گسست­ ها و تحولات سه قرن خياميت نشان داده شود. آنچه كه بر رباعيات خيامي در طول چند قرن افزوده شده است، در واقع از الگوي بازي حاشيه و متن پيروي مي‌كند. تاريخ خياميت تاريخ مواجهۀ تخيل جمعي با استعاره ­هايي است كه پرسش­ هاي متناقض را توليد مي­ كنند. خياميت با انباشت تفسيرها، جوابيه ­ها، نظيره­ سازي ­ها، تكثير سلوليِ استعاره ­ها و توليد استعاره­ ها عليه استعاره­ هاي ديگر ساخته شده است. اگر چه مي­توان با جست‌وجوي در زماني استعاره­ هاي گفتمان خياميت به پرسش­هاي خيامي نزديك شد، رابطۀ عمر خيام با رباعيات نه رابطۀ مؤلف با اثر، بلكه رابطۀ­ شخصيت مفهومي با گفتمان است.

Khayyamiyat as a discourse was gradually formed in the course of three decades (from the seventh to the ninth centuries) and was signified through local and historical landmarks. This discourse has been formed through a dialogical and dialectic construct. the Shariah- holders’ harsh reaction against the argument, inquiry, and metaphors of the famous quatrain “Tarkibe Tabaye” indicates that Khayyamiyat began with philosophical inquiries in the rising hegemony of theological discourse. The formation of the quatrain “Tarkib-e Pialeh” followed by “Tarkib-e Tabaye” (replacing Koozeh / Pialeh with Tabaye / Badan and Charkhe Koozehgari with Charkhe Falak) indicate a metaphorical movement that struggles to change philosophical-theological inquiries into aesthetic issues. With the inauguration of this groundbreaking metaphor, many quatrains were produced throughout centuries. With this perspective, it is also possible to differently analyze the issue of “wandering quatrains” and the search for “original quatrains” that are emerging discussions and the outcome of contemporary ideologies as well as modern man’s mind. In fact, the displaced quatrains as defense mechanism turn to discursive author by ignoring the work’s author, and they foretell the workings of signifiers in the two contending discourses. The present research tries to discuss the three centuries of discontinuities and evolutions in Khayyamiyat through tracing the course of the two quatrains “Tarkibe Tabaye and Tarkibe Pialeh” as a metaphorical movement and through a report of the encounter of the four groups of the Shariah- holders and theologians, historians, poets and editors, and anthologists of the quatrains with the two quatrains.