گونه شناسي ايوان محور مسجدهاي تاريخي ايران

به‌رغم دشواري‌هاي ايوان‌پژوهي، كه برآمده از تفاوت‌هاي معنايي واژة ايوان در متون تاريخي و مراد تاريخ‌نگاران معاصر هنر از ايوان، مشخص نبودن خاستگاه كالبد آن، روشن نبودن ريشة واژة آن،كثرت مدلول‌ها، و تنوع كالبدي ايوان است، از اهميت آن در فرهنگ پيشينيانمان آگاهي موثقي داريم كه پژوهش در وجوه مختلف ايوان ابعاد متنوع و پيچيدة آن را روشن‌تر خواهد كرد. پژوهش فعلي ناظر بر گونه‌شناسي مسجدهاي تاريخي ايران بر مبناي ايوان آن‌ها است و در آن ايوان‌ها از چهار وجه ارزيابي شده است: تعداد ايوان‌ها، شكل ايوان‌ها، كاركرد ايوان‌ها، و جايگاه ايوان‌ها. هركدام از اين معيارهاي يادشده به دسته‌بندي ايوان‌ها انجاميده‌اند و به‌تبع با بررسي وضع حضور يا غيبت آن‌ها در 952 مسجد از مسجدهاي تاريخي ايران، گونه‌شناسي ايوان‌محور مسجدهاي تاريخي ايران حاصل شده است. همچنين داده‌هاي گونه‌شناختي به‌دست‌آمده با استفاده از مختصات جغرافيايي هر مسجد، با كمك سامانة اطلاعات جغرافيايي (جي‌آي‌اس) بررسي شده است تا ضمن تحليل مكانمند داده‌هاي گونه‌شناختي و تاريخي، نقشه‌هاي پراكندگي و تراكم و پهنه‌بندي هركدام از گونه‌مسجدها به دست آيد. بر مبناي يافته‌ها، بيش از 60٪ مسجدهاي تاريخي ايران بي‌ايوان هستند و مسجدهاي تك‌ايواني 23٪، دوايواني‌ها 1/8٪، سه‌ايواني‌ها 6/1٪ و چهارايواني‌ها 5/4٪ از مسجدهاي بررسي‌شده را تشكيل مي‌دهند. عمدة مسجدهاي دوايواني در خراسان و اكثريت مسجدهاي چهارايواني در اصفهان هستند. همچنين حدوداً 7٪ از مسجدهاي ايران ايوانِ ستون‌دار دارند كه اين ستون‌دارها در نواحي جنوب، جنوب شرق، و شمال غرب ايران متمركزند. بر مبناي محل ايوان در كالبد مسجد، مسجدهاي ايوان‌دار ايران در سيزده دسته جاي مي‌گيرند كه گونه‌مسجدي كه در كالبد خود فقط يك ايوان در ضلع قبله دارد، با 177 نمونه، رتبة اول پرشماري را دارد. همچنين ايوان‌ها گاه در مقام فضاي اصلي به كار مي‌روند و گاه فضايي ارتباطي هستند كه شبستان مسجد را به صحن مسجد متصل مي‌كنند. 1/15٪ مسجدهاي ايران در دستة اول و 6/13٪ آن‌ها در دستة دوم مي‌گنجند. عمومِ ايوان‌هايي كه فضاي اصلي‌اند در خراسان هستند و اين ايوان‌ها هم اكثراً در ضلع قِبلي مسجد قرار دارند و ايوان‌هاي اصليِ جنوب ايران عمدتاً ستون‌دار هستند.