ستايش و نكوهش انسان در قرآن كريم و تفاسير

از ديدگاه قرآن كريم، انسان برترين آفريده الهي است و به همين دليل، درباره او فراوان در اين كتاب سخن گفته شده است و قضاوت‌هايي درباره او و كارهايش صورت گرفته است. با توجّه به اهميّت انسان‌شناسي ارزشي و تأثير آن در رفتار آدمي، در اين مقاله قضاوت‌هاي قرآن درباره انسان را در دو گروه، ويژگي‌هاي ستايش‌آميز و ويژگي‌هاي نكوهش‌آميز، جمع‌آوري و طبقه‌بندي و به‌اختصار با توجّه به بعضي از تفاسير شيعه و سنّي، معاصر و متقدّم مقايسه و تحليل كرده‌ايم. از منظر قرآن، انسان از چه جهاتي قابل ستايش و از چه نظر سزاوار نكوهش است و در سنجش كمّي وكيفي، نسبت اين ابعاد چگونه، و اصالت با كدام يك از اين دو ويژگي مهمّ انسان است. پرسش اساسي در اين مسئله آن است كه حكمت توصيف‌هاي دوگانه قرآن از انسان چيست؟ اين تحقيق با رويكرد نظري و به شيوه كتابخانه‌اي و با روش توصيفي و هرمنوتيكي در صدد دريافت ديدگاه قرآن نسبت به پرسش‌هاي تحقيق است. از اين تحقيق فهميده شد كه تمام غرايز و صفاتي كه ذات انسان بر اساس آن سرشته شده (مثبت يا منفي)، لازمه كمال و مقدّمه تعالي و رشد انسان است و اگر بعضي از ويژگي‌هاي انسان در آياتي از قرآن مورد نكوهش قرار گرفته، ناظر به آن جهتي است كه انسان آن را در مسير غيرصحيح و خارج از حدّ اعتدال به كار مي‌گيرد و يا نكوهش نسبي است؛ يعني وقتي انسان در بعضي از جهات با بعضي از موجودات مقايسه و يا با عظمت الهي سنجيده مي‌شود، صفات نقص به او نسبت داده مي‌شود. بدين ترتيب، چرايي توصيف‌هاي دوگانه قرآن از انسان معلوم مي‌گردد و تعارض ظاهري بين آيات ستايش‌آميز و نكوهش‌آميز برطرف مي‌شود.