ماهيت و ساختار اعجاز قرآن در نظام انديشگاني خطابي و جرجاني

اعجاز قرآن از جمله مسايل محوري در مباحث انديشمندان است. ابوسليمان خطابي و عبدالقاهر جرجاني از صاحب‌نظران در اين عرصه هستند كه وجه اعجاز قرآن را در نظم آن مطمح نظر قرار داده‌اند. جستار حاضر، با روش توصيفي‌ـ تحليلي و با رويكرد مقايسه و نقد، به بررسي آراي خطابي و جرجاني در زمينه اعجاز قرآن كريم پرداخته‌است. خطابي معتقد است كه اساس بلاغت در قرآن به گونه‌اي است كه اگر لفظي از جاي خود برداشته شود و لفظ ديگري به جاي آن قرار گيرد، سخن تباه مي‌گردد يا شكوه و جلوه‌اي كه داشته، از ميان مي‌رود و در نتيجه، بلاغت رخت برمي‌بندد. ليكن نظريه نظم از منظر جرجاني با نحو مرتبط است. از ديدگاه وي، نظم از طريق ادراك معاني نحوي محقّق مي‌گردد و اين ادراك از طريق گزينش نيكو ميسّر است. وي معتقد است كه لفظ در نظم، تابع معناست. همچنين، ارتباط ميان الفاظ، مانند ارتباط‌هاي نحوي، به خودي خود، به نظم منجر نمي‌شود، بلكه ترتيب معاني و ساختار آن در ذهن متكلّم است كه موجب نظم مي‌شود. خطابي و جرجاني هر دو اعجاز تأثيري قرآن را مي‌پذيرند، ولي تحدّي قرآن را در نظم آن دانسته‌اند. تأمل در نظرات اين دو انديشمند نشان مي‌دهد كه رويكرد خطابي در البيان بلاغي است، اما جرجاني در دلائل الإعجاز رويكردي نحوي‌ـ بلاغي و در عين حال، هنري دارد. در حقيقت، جرجاني انديشه نظم را به كمال رساند، به گونه‌اي كه اكنون از نظر بسياري، مهم‌ترين وجه اعجاز محسوب مي‌شود.