وجه وجوديِ« شرّ» در آثار ماني: تبيين و سنجش

از گذشته دور، حل و توجيه مسئله «شرّ» ازجمله پرسش‌هاي هميشگي و دشوار بشر در مسير فهم هستي بوده است. سابقه و ديرينه‌ اين مسئله در عرصه دين و نيز ادبيات، نشانه نقش آن در جهان‌بيني بشر نسبت به ريشه‌هاي وجوديِ آن ‌است و اين يكي از دلايل مهمِ توجه ويژه سنت‌هاي كلامي‌فلسفي به اين مسئله است. فيلسوفان و متالهين آگاه بوده‌اند كه توجيه شرّ در زمينه باور و اعتقاد ديني كاري است سترگ؛ بنابراين تلاش آنان همواره موفقيت‌آميز نبوده است. توجيه اين مسئله گاهي به ثنويت و چندخدايي انجاميده و گاهي نيز عملاً به بروز تعارضات نظري منجر شده است. از ديدگاه ماني كه برخاسته از برخي سنت‌هاي كهن ديني و آييني ايران زمين است شرّ (تاريكي)، داخل در سرشت موجودات زميني و اين‌جهاني است. آيين مذكور مدعي است در پي تحقيق كشف قوانين حاكم بر اين هستيِ مركب از خير و شرّ و روند رهايي و تطهير از آن است. انديشه‌هاي ماني در برخي مذاهبِ‌ كهن ايراني و غيرايراني، در پهنه هند و آفريقا و آسياي ميانه تأثير گذاشت. آگوستينوس سال‌ها معتقد بود دين ماني تنها تفسير عقلاني پذيرفتني از نحوه شكل‌گيري جهان است؛ زيرا منشأ شرّ را به درستي تبيين كرده است. برخي شرّ را حاصل نقص و ضعف در اراده دانسته‌اند و برخي ديگر ازجمله در بسياري از سنت‌هاي فلسفي و كلامي عالم اسلام شرّ را نتيجه فقدان كمال و غيبت خير مي‌دانند و براي آن اصالتي قائل نيستند. مسئله مهم در اين نوشتار، تبيين وجه وجودي شرّ به طريقي است كه در مذهب ماني تدارك شده است؛ نوعي حضور واقعي شرّ و در عين حال ضديتِ آشكارِ آن با خير در پهنه گيتي و نيز توجه به علل ثنويتي كه از درون آثار ماني راه به بيرون باز مي‌كند و بنا بر ادعا، در مراحلي بالاتر به وحدت و يگانگي مي‌رسد. اگر صرف‌نظر از مبدايي كه ماني براي واقعيت شرّ در نظر گرفته است، آن را‌ در اثر درآميختگي با خير، مخلوقي زنده و يگانه با خير  ببينيم، نيازمند نگاهي پديدارشناسانه به شرّ  هستيم؛ آن هم از جنبه وجودي و نه از حيث عدميِ آن؛ اما در اينكه اين تصوير بتواند در برابر نقد عقلي و نظري تاب بياورد يا خير، نكته ديگري است كه به اجمال تلاش شده است برخي از كاستي‌هاي اين شيوه نقد و بررسي – كه به دنبال تبيينِ شناختي شرّ در حوزه نظري است – ارائه شود.