اراده و اختيار در نظرگاه غزالي و اسپينوزا

بحث دربارۀ اراده و اختيار همواره از مباحث مهم فكري فلسفي و حتي اعتقادي بوده است. نوشتار حاضر با بررسي تطبيقي اين مسئله از ديدگاه دو انديشمند شرق و غرب، ابوحامد محمد غزالي و باروخ اسپينوزا، در پي آن است تا ضمن توجه به تشابه‌ها و تفاوت‌هاي ديدگاه ايشان نشان دهد چگونه در وراي الفاظ معارض، مشتركاتي ميان دوگونه از تفكر به دست مي‌آيد. در جستار حاضر، اين موضوع با روش كيفي از نوع تحليلي توصيفي، با توجه به مباني فكري و سلوك معرفتي اين دو بررسي شده است؛ همچنين در اين راه، موضع هريك دربارۀ اراده و اختيار انسان و خدا جداگانه و سپس در مقايسه با يكديگر بررسي شده است. نتيجه آنكه غزالي با انكار قاعدۀ عليت و بيان نظريۀ كسب به جبر نسبي انسان قائل بود. اسپينوزا نيز با تأكيد بر اصل عليت و وحدت وجود به نوعي به ضرورت رسيد و انسان را موجَب دانست؛ البته اسپينوزا وجود اختيار و آزادي را يكسره در انسان نفي نمي‌كند. بنابراين هر دو به نوعي جبر نسبي را دربارۀ انسان پذيرفته‌اند. از سوي ديگر، اين دو البته با انگيزه‌هاي متفاوت، خداوند را به معني واقعي كلمه فاعل بالاختيار دانسته‌اند؛ در اين حال در انديشۀ غزالي خداوند داراي اراده است؛ درحالي‌كه اسپينوزا به‌طوركلي هر نوع اراده را از ذات خداوند سلب كرده است.