الگوشناسي تزيينات مقرنس در معماري ابنيه بازار تاريخي تبريز

Investigation into ornamental patterns of muqarnas in architecture of Tabriz historic bazaar

مقرنس از الگوهاي اصيل وكهن در معماري ايران ست كه بعد از شناخت آن توسط معماران ايراني در دوره هاي مختلف به تكامل رسيده و به شكل هاي متفاوت اجرا شده است. الگوهاي متفاوت از مقرنس درگونه هاي مختلف معماري ايراني هم چون امام زاده- مسجد و بازار قابل مشاهده است. هدف اين پژوهش پاسخ به اين سوال است كه شباهت ها و تفاوت ها بين الگوي مقرنس ها در ارسن بازار تاريخي تبريز چگونه است؟ براي يافتن اين تفاوت ها و تشابه ها هندسه مقرنس هاي به كار رفته در بخش هاي مختلف بازار تاريخي تبريز بررسي و تحليل شده است. به نظر مي رسد طرح هاي مقرنس در عين وجود شباهت هاي ظاهري داراي تفاوت هايي در الگوي طرح ها با توجه به موقعيت قرارگيري در فضاهاي متفاوت هستند كه موجب ايجاد طرح هاي متفاوت شده است. اين تحقيق از نظر هدف، طرحي كاربردي است؛ و با روش توصيفي- تحليلي انجام شده است. اطلاعات لازم براي پژوهش از طريق مطالعات كتابخانه اي، پيمايش هاي ميداني (مشاهده) و ترسيم هندسه مقرنس ها با استفاده از نرم افزار اتوكد و تري دي مكس انجام شده است. چون تبريز براثر زلزله سال 1193 قمري تخريب شد و بيش تر بناهاي آن از جمله مجموعه بازار تاريخي تبريز در دوره قاجار ساخته شد، اين مطالعه مي تواند الگوي هندسي مقرنس سازي دوره قاجار تبريز را نشان دهد. نمونه هاي تحليل شده از بناهاي بازار مقام صاحب الامر، مسجد حجت الاسلام، سراي كچه چيلر و مسجد-مدرسه حاج صفرعلي و مسجد كوچك (بالا مسجد) هستند كه مقرنس دارند و بر مبناي معيارهاي شكلي، ايستايي، طرح و اجرايي تحليل شده اند. يافته هاي تحقيق حاكي از اين است كه مقرنس در بازار تاريخي تبريز به نسبت نوع كاربري در بناها، تفاوت هايي در نوع، شكل و مكان كاربرد دارد. مقرنس در بناهاي مذهبي در كانه پوش هاي محراب ها و گوشه بندي گنبد خانه استفاده شده است. ولي در فضاهاي عمومي در مكان مشرف به ميان سرا و ايوانچه هاي طبقات فوقاني به كار رفته است. علاوه بر اين الگوي طرح ها در بناهاي مذهبي پيچيده تر از بناهاي غيرمذهبي است.

Muqarnas is one of the original and iconic patterns in Iranian architecture, which has been identified and developed over various periods and constructed in a variety of forms by Iranian architects. Different patterns of muqarnas are observed in various typologies of Iranian architecture, such as tombs, mosques and bazaars. This study aims to answer the question: what are the similarities and differences between muqarnas patterns in Tabriz historic bazaar? To find the differences and similarities, the geometry of muqarnas applied in various parts of Tabriz historic bazaar is analyzed. Despite apparent similarities, muqarnas ornaments seem to have different patterns in accordance with different spaces; resulting in a variety of designs. This study seeks an applied objective and employs a descriptive-analytical method. The information necessary for the study is collected through library research, field surveys (observations) and geometric drawings of muqarnas patterns prepared by AutoCAD and 3Ds Max. Since Tabriz was destroyed by the earthquake in 1779 and most of its buildings, e.g. Tabriz historic bazaar, were constructed during the Qajar dynasty, the study may illustrate the geometric patterns of muqarnas in the Qajar era in Tabriz. The muqarnas ornaments of buildings such as Saheb-al-Amr Mosque, Hojat-al-Islam Mosque, Kacheh CHilar Saray, Haj Safar Ali Mosque-School and the Small Mosque (the Bala mosque) all located in the bazaar are analyzed in terms of formal, static, design and implementation criteria. The findings of this study indicate that the muqarnas ornaments of Tabriz historic bazaar have different types, shapes and positions depending on the land-use of buildings. In religious buildings, muqarnas ornaments were applied in the barrel vaults on altars and the pendentives of domes; but in public spaces, such decorations were constructed in the places overlooking the courtyard and the small iwans (porches) on upper floors. However, the patterns applied in religious buildings were more complex than those of non-religious buildings.