نقد و بررسي نظريۀ تداخل وجودي واجب و ممكن با توجه به معناي صحيح غيرمتناهي بودن حق متعال

تداخل واجب در ممكن يكي از نظريات نوپديدي است كه در صدد توجيه رابطه ميان حق با ماسواي خويش است. اما به نظر مي‌رسد كه اين ديدگاه خالي از برخي مناقشات نباشد. آيا لازمۀ قبول نامحدود بودن حق متعال آن است كه خداوند را به وجهي عين اشياء ـ ديدگاه رايج در تبيين وحدت شخصي وجود ـ يا به وجهي داخل در اشياء بدانيم ـ ديدگاه استاد فياضي ـ يا اين كه ترسيم سومي هم از رابطۀ ميان حق و خلق متصور است؟ اين نوشتار بر آن است تا كاستي‌هاي نظريۀ تداخل وجودي واجب و ممكن را نمايان ساخته، سپس به تبيين ديدگاه سومي در اين ميان بپردازد كه به نظر مي‌رسد ديدگاه صواب و متّخذ از تعاليم عقلاني وحي همين نگاه سوم به رابطۀ خالق و مخلوق خواهد بود، كه در عين پذيرش عدم تناهي و غيرمقداري بودن حضرت حق تعالي، نافيِ هر گونه تداخل و عينيت ميان واجب و ممكن است. در اين ديدگاه مشخص مي‌شود كه چون خداوند سبحان از هر گونه حدّ و مقدار منزه است، اصلاً هيچ موطني را (ولو به نحو نامحدود) پر و اشغال نمي‌كند تا لازمه‌اش تزاحم وجودي خداوند با اشياء ديگر باشد. پر و خالي كردن و تزاحم وجودي ميان خالق و مخلوق زماني متصور است كه حق تعالي همسنخ با مخلوقات محدود و قابل زياده و نقصان فرض شود، در حالي ‌كه خداوند سبحان به هيچ روي همسنخ با مخلوقات نيست. لذا در اين نگاه، بدون هيچ محذوري هم وجود محدود اشياء و هم وجود مُعرّاي از حد و عِد ذات اقدس اله مورد تصديق قرار مي‌گيرد.