پيشينه ارسطويي و سينوي مبادي الهيات تمثيلي توماس آكويناس

نظريه الهيات تمثيلي قديس توماس آكويناس بخصوص با تأكيدي كه بر متن كتاب مقدس دارد، از تأثيرگذارترين و پردامنه‌دارترين نظريات در باب شناخت خدا و تحليل اسماء و صفات باريتعالي است. تلاش اصلي آكويناس در اين بخش مشتركِ هر دو اثر سترگ وي، يعني جامع الهيات و جامع در رد گمراهان، بر اين است كه بتوان صفات كمالي مخلوقات و از جمله انسان بعنوان كاملترين آنها را بر خداوند نيز حمل كرد ـ البته به روش حمل تمثيلي در مقابل حمل اشتراك معني و حمل اشتراك لفظ ـ و بدينصورت به شناختي از اسماء و صفات حق رسيد تا در الهيات سلبي قرون وسطي متوقف نشد و البته در دام تشبيه حق به خلق نيز نيفتاد. عنصر اساسي در الهيات تمثيلي آكويناس «قاعده كمالات علت و معلول» است. كمالات معلول از قبل بنحو برتر و عاليتر در علت محققند. در آثار آكويناس علاوه بر اين عنصر، دو مبدأ ديگر بنام «برهان درجات كمال» و «اصل تقدم علت بر معلول» نيز بچشم ميخورد. وي اصرار دارد كه اين هر سه را به ارسطو و ابن‌رشد اسناد دهد تا بدينوسيله حمل تمثيلي خود را ريشه‌دار در حكمت ارسطويي معرفي نمايد. اما حقيقت اين است كه ارسطو به هيچكدام از اين مواردي كه آكويناس ادعا ميكند، تصريحي نداشته است، بلكه فوق تام بودن و خير محض بودن خداوند بدين معني كه آن كمالِ محض، مفيد كمالات ساير اشياء است، از دستاوردها و نوآوريهاي ابن‌سينا در مباحث الهيات است. سخنان ابن‌رشد نيز در اين زمينه در حقيقت شرح نظريات ابن‌سيناست هر چند كه ابن‌رشد آنها را در شرح عبارات ارسطو نگاشته است.