معناشناسي نسخ تدريجي، مشروط و تمهيدي از منظر آيت الله معرفت رحمه الله تعالي

The Semantics of Gradual, Conditional, and Introductory Abrogation from Point of View of Ayatollah Ma'refat

علامه معرفت از قرآن‌ پژوهان برجسته معاصر، با وضع اصطلاحاتي همچون «نسخ مشروط»، «نسخ تمهيدي» و «نسخ تدريجي»، به دنبال برطرف كردن شبهات پيرامون نسخ در قرآن و بستن راه طعنه به قرآن عزيز بوده است. اما از آنجا كه اين نظريه در اواخر عمر شريفشان مطرح شد و فرصت كافي براي پرداختن و تحليل بيشتر آن وجود نداشت، ابهاماتي در آن به وجود آمد كه موجب خلط و عدم تفكيك اين سه اصطلاح گرديد. در اين نوشتار با بررسي بيانات ايشان در رابطه با اين سه نسخ و كاوش در برخي مصاديق آنها، حاصل آمد كه «نسخ مشروط»، تغيير تدريجي حكم با تغيير شرايط است كه با برگشت شرايط سابق، حكم هم قابل اعاده است؛ مانند آيات صفح و قتال، يا آيات عدد رزمندگان كه تغيير حكم با تغيير شرايط صورت گرفته و حكم سابق با برگشت شرايط سابق قابل اعاده است. «نسخ تمهيدي»، تغيير تدريجي حكمي است كه مقدمه و تمهيدي براي رفع كامل آن بوده است، مانند زدن زنان هنگام نشوز، يا مراحل نسخ برده‌داري، كه حكم آنها مقدمه‌اي براي نسخ تدريجي آنها بوده است. بنابر اين، «تدريجيت» نقطه اشتراك نسخ مشروط و تمهيدي است و «نسخ تدريجي» بر هر دو آنها صادق است؛ ولي لحاظ‌ هاي مختلفِ تغيير شرايط و تمهيدي بودن، مرز آنها را جدا مي‌كند. عدم تمركز مباحث علامه معرفت از يك طرف و برداشت غير دقيق و غير همه جانبه برخي محققان از سوي ديگر، موجب شده مقصد اين مقاله نو تلقي شود.

Allameh Ma'refat used terms such as "conditional abrogation", "introductory abrogation" and "gradual abrogation", seeking to resolve the doubts surrounding the abrogation in the holy Qur'an and to prevent the path of sarcasm to it. Since this theory was presented at the end of his lifetime and he couldn’t address and analyse it, some ambiguities have been proposed on the theory, causing confusion and non-separation of above mentioned three terms. The present paper argued that “the conditional abrogation” is the gradual change of a sentence by changing conditions, which with the return of the former condition the verdict can be restored too, e.g. in the verses “forgiveness” (ṣafḥ) and “fighting” (qitāl) or in the verse “the number of fighters”; and “the introductory abrogation” is the gradual change of the decree which has been an introduction to complete removal of that, e.g. hitting the shrew women and the steps of abrogating slavery, in that the verdict was as an introduction to their gradual abrogation. Therefore, graduality is the joint point of conditional and introductory abrogation, and “gradual abrogation” is true to both of them, but the different considerations of changing circumstances and dispositions, separate their boundaries. The lack of concentration on the discussion by Allameh on the one hand, and, on the other, the false or incomplete perception of some scholars on his views, has led the purpose of this article to be new.