بررسي تحليلي تاثيرگذاري نهاد وليعهدي در تضعيف حاكميت خلفاي عباسي؛ مطالعه موردي سال‌هاي 232 تا 334ق

Analytical study of the effect of crown prince's position on weakening the rule of Abbasid caliphate (case study of the years 232 to 334 AH)

نهاد ولايتعهدي از مهم‌ترين نهادهاي تأثيرگذار در دستگاه خلافت عباسيان به شمار مي‌رفت. در دورۀ دوم عباسيان (232-334ق)، برخلاف دورۀ اول (132-232ق) كه نهاد وليعهدي در آن تا حدود زيادي مستقل عمل مي‌كرد، شكوه و عظمت اين نهاد در تأثيرگذاري بر افزايش قدرت خلافت از بين رفت. يافته‌هاي مسئلۀ پژوهش حاضر، كه با روش توصيفي-تحليلي درصدد بررسي نقش نهاد ولايتعهدي در تضعيف نهاد خلافت در دورۀ دوم عباسيان است، نشان مي‌دهد كه در درجۀ اول، هويت‌بخشي به جايگاه ولايتعهدي، كه در دورۀ اول عباسي منجر به قدرت گيري و عظمت دستگاه خلافت مي‌شد، در دورۀ دوم خلاف عباسي، به‌علت تسلط تركان بر نهاد ولايتعهدي، كه منجر به بروز وليعهداني سست‌عنصر و ضعيف ‌شد، باعث تضعيف آن گشت. تركان وليعهداني گزينش‌شده و كم‌سن‌وسال، فاقد شجاعت و دلاوري، و ضعيف را با هدف تسلط بر آن‌ها، برمي‌كشيدند. علاوه بر تركان، برخي از زنان دربار نيز، به‌علت رشد وليعهد در حرم، كه محيطي زنانه بود، با تركان در تسلط بر وليعهدان رقابت داشتند. مادران وليعهدان نقش زيادي در رسيدن آن‌ها به خلافت ايفا مي‌كردند و با تسلطي كه از قبل بر آن‌ها داشتند، نقش مهمي در ادارۀ امور بازي مي‌كردند و به‌ا‌ين‌ترتيب، از ايفاي نقش اصلي خليفه، كه رسيدگي به امور بود، مانع مي‌شدند. نمونۀ بارز اين مسئله دخالت سيده‌شغب، مادر المقتدر عباسي، در ادارۀ امور در رقابت با تركان در دورۀ مقتدر بود. مجموع عوامل يادشده باعث شد تا نهاد ولايتعهدي در دورۀ دوم عباسي به‌جاي قدرت‌بخشي به حاكميت خلافت عباسي، باعث تضعيف آن بشود.

The crown prince position was one of the most influential institutions in the Abbasid caliphate system. In the second period of the Abbasids (232-334 AH), unlike the first period (132-232 AH) when the heirs to the throne were largely independent, the magnitude of influence of this institution on increasing the power of caliphate was lost. Findings of the present research, which uses a descriptive-analytical method to investigate the role of crown princes in weakening the institution of caliphate in the second period of Abbasids, show that earlier significance of crown princes, who during the first period of Abbasids increased the grace and greatness of the caliphate system, was enormously declined due to the domination of the Turks over the crown princes of the second period. The Turks chose young timorous weak-kneed crown princes with the aim of domineering over them. In addition, some women of caliphs’ harem were rivals of Turks in controlling the crown princes. Especially, crown princes' mothers played a major role in installing their children as the caliphs and with their predominance over them were able to direct the sequence of events and thus, prevented the caliphs to deal with affairs. A typical example of these mothers is Sayyidah Shaghab, Al-Muqtadir’s mother, who competed with Turks in governing and ruling in Al-Muqtadir’s period. Total of the abovementioned factors led to weakening crown prince position in the second Abbasid period and consequently, the Abbasid caliphate rule.