تأملي بر چيستي و چرايي نفي صفات الهي از منظر قاضي سعيد قمي

A Reflection on the Nature and Reasons for the Negation of Divine Attributes from the Viewpoint of Qazi Sa’id Qomi

يكي از مباحث مهم خداشناسي، رابطۀ ذات و صفات الهي است. اقوال متعددي در اين زمينه بيان شده‌اند كه يكي از آنها، نفي صفات از ذات است كه از آن به الهيات سلبي تعبير مي‌شود. قاضي سعيد قمي از مهم‌ترين چهره‌هاي مروج اين ديدگاه بود. در اين نوشتار، نگاهي به الهيات سلبي از منظر قاضي سعيد قمي خواهيم داشت. ابتدا به مفهوم‌شناسي نفي صفات مي‌پردازيم كه سه معنا براي آن بيان شده است كه همگي مورد مناقشه‌اند. عجز از تصحيح نحوۀ انتزاع اوصاف كثير از ذات بسيط و تلقي نادرست از معناي وصف ملازم دانستن آن با زيادت و غيريت با موصوف و فرار از دام تشبيه و عدم توانايي بر جمع ميان روايات، عوامل اصلي در گرايش قاضي سعيد به الهيات سلبي هستند. حاصل بررسي نگرش ايشان به مقولۀ صفات الهي آن است كه نه معناي قابل دفاعي از نفي صفات ارائه و نه دليل محكمي بر نفي صفات اقامه كرده‌اند. حاصل بررسي نگرش ايشان به مقولۀ صفات الهي آن است كه وي با وجود كوشش فراوان و اقامۀ ادلۀ متعدد، توفيق چنداني به‌دست نياورده است؛ يعني نه معناي دفاع‌شدني از نفي صفات ارائه داده و نه دليل محكمي بر نفي صفات اقامه كرده است.

One of the main discussions in theology is the relationship between the Divine Essence and Attributes. Various propositions have been made in this regard. One of these is the negation of attributes denoting the essence, which has been called the negative theology. Qazi Sa’id Qomi is among the main figures promoting this view. The article at hand reviews the negative theology from the viewpoint of Qazi Sa’id Qomi. It first presents the concept of the negation of attributes and provides three definitions given for it, though all are disputed. The inability to resolve the problem of the extraction of multiple attributes from the indivisible essence, an incorrect understanding of the meaning of attribute (i.e. equaling it to augmentation and difference from the described phenomenon), avoiding the analogy trap, and the inability to compromise the narrations are the main reasons that caused Qazi Sa’id to tend toward negative theology. The result of the examination of his viewpoint toward the topic of Divine Attributes is that he has not been so successful in this regard, i.e. he has not provided a defendable definition of the negation of attributes nor has offered a robust reason for it.