كاربرد روش جاي پاي اكولوژيك در ارزيابي پايداري زيست‌محيطي. مطالعه موردي: شهرستان گرگان

شهرها پس از انقلاب صنعتي به سرعت توسعه يافتند و اين رشد و توسعه پيامدهاي بسياري با خود همراه داشت. عمدۀ آثار اين پيامدها بر محيط‌زيست و كيفيت زندگي مردم اين جوامع وارد شده است. با بروز و تشديد اين آثار، رهيافت توسعۀ پايدار از سوي سازمان ملل متحد مطرح شد و در دستور كار دولت‌ها و برنامه‌ريزان قرار گرفت. يكي از عناصر اساسي توسعۀ پايدار اين است كه انسان‌ها در چارچوب ظرفيت زيستي طبيعت زندگي كنند. روش جاي پاي اكولوژيك تاكنون براي سنجش پايداري شهرهاي بزرگ دنيا مانند لندن، سانتياگو، ليورپول مورداستفاده قرار گرفته است. اين پژوهش به بررسي جاي پاي اكولوژيكي شهرستان گرگان مي‌پردازد و تلاش مي‌كند به اين پرسش پاسخ دهد كه آيا فضاي بوم‌شناسي شهرستان گرگان توان حمايت و برآورد نيازهاي اساسي جمعيت شهر را دارد؟ اين پژوهش از نوع كاربردي با رويكرد كمّي است. داده هاي پژوهش از نوع اوليه براي اطلاعات مربوط به مصرف مواد غذايي و ثانويه براي اطلاعات مربوط به ميزان مواد زائد توليدشده، مصرف آب، الكتريسيته، سوخت هاي فسيلي، جمعيت، مساحت مسكن است. به‌منظور تحليل داده ها، ميزان جاي پاي اكولوژيك براي هر يك از شاخص‌ها همچون غذا، مواد زائد، حمل‌ونقل، گرمايش گازهاي طبيعي، نيروي الكتريسيته، آب و مسكن محاسبه و مجموع جاي پاي اكولوژيك اين شاخص ها با ظرفيت زيستي شهرستان گرگان مقايسه گرديد. يافته هاي اين پژوهش نشان مي‌دهد كه جاي پاي اكولوژيكي شهرستان گرگان در گروه مصرفي مواد غذايي، مواد زائد، حمل‌ونقل، نيروي الكتريسيته، گرمايش گازهاي طبيعي، آب و مسكن 1.24 هكتار بوده است. كمترين ميزان جاي پاي اكولوژيك مربوط به زمين موردنياز جهت دفع زباله و بيشترين ميزان مربوط به نيروي الكتريسيته است. ازآنجاكه ظرفيت زيستي ايران 0.8 هكتار است و ظرفيت زيستي شهرستان گرگان به ازا هر نفر 0.643 هكتار است اين بدان معناست كه جاي پاي اكولوژيكي 1.55 برابر بيش از ظرفيت زيستي قابل‌تحمل كشور و 1.92 برابر بيش از ظرفيت زيستي قابل‌تحمل شهرستان گرگان است به عبارتي ديگر شهرستان گرگان از ظرفيت زيستي قابل‌تحمل محيط خود فراتر رفته است. با مقايسۀ ظرفيت زيستي و جاي پاي بوم شناختي مي توان مشاهده كرد كه شهرستان گرگان كسري بوم شناختي دارد. اين امر بدان معناست كه چنانچه در آينده روند كنوني مصرف همچنان ادامه يابد، محيط طبيعي ديگر توان تأمين نيازهاي جمعيت را نداشته و نياز به منطقه پشتيبان بزرگ‌تري براي تدارك نيازهاي مصرفي شهرستان گرگان خواهد داشت؛ بنابراين، براي كاهش جاي پاي اكولوژيكي انسان بر روي كرۀ زمين منطقي‌ترين راه‌حل، كاهش مقدار مصرف سرانه است و اين مهم محقق نمي‌شود مگر با مشاركت عمومي شهروندان و تلاش در راستاي اصلاح الگوي مصرف.