كليدواژه :
روانشناسي , روايت , قرآن , حسادت
چكيده فارسي :
مقدمه: حسد در متون اسلامي «تمنّاي زوال نعمت از ديگري» معنا كرده‌اند. از طرفي در نقطه مقابل از «غبطه» ياد شده كه به جاي آرزوي زوال نعمت از ديگري، آرزوي دريافت آن نعمت براي خود مطرح است. حسادت وجهه‌ي همّت نوشته‌ها و منابع اسلامي بوده است، پژوهش‌هايي در مورد آن صورت گرفته است امّا اين پژوهش‌ها با كاستي‌هاي روش‌شناختي مواجه بوده است. بدين خاطر هدف پژوهش حاضر در گام نخست، شناسايي مفهوم، ويژگي‌ها و ابعاد حسادت در قرآن و متون روايي و مقايسه‌ي آن با مفهوم حسادت در روانشناسي بوده و در گام دوم نزديك شدن به يك الگوي انسجام يافته‌ي اسلامي، مبتني بر يافته‌ها و نتايج تحقيق بوده است.
روش: روش تحقيق حاضر كيفي و ازنوع توصيفي - اسنادي مي‌باشد. نمونه مورد مطالعه، متني و هدفمند شامل سه گروه به شرح ذيل بوده است: 1. تمام آيات قرآن 2. متن كامل بحارالانوار 3. منابع معتبر روانشناسي. ابزارهاي اصلي مورد استفاده در اين پژوهش، فيش‌هاي اخذ شده ازمنابع مورد بررسي، براساس جستجو در متن و رجوع به نمايه‌ها و جستجو از طريق نرم‌افزارهاي مرتبط بوده است. بعد از اتّخاذ نتايج از قرآن و احاديث، توصيف وطبقه‌بندي اطلاعات بدست آمده، به شكل محتوايي انجام گرفته است. از طرف ديگر، محتواي بدست آمده از احاديث و قرآن، با نتايج به دست آمده از علم روانشناسي مورد مقايسه قرار گرفته است. در ادامه نوع روابط بين مفاهيم و مقوله‌هاي اخذ شده تعيين، تا به يك الگو يا مدل به شكل همبسته نزديك شويم.
نتايج: يافته‌هاي به دست آمده با توجّه به ريشه حسادت، «ح س د»، در قرآن 5 مورد مطرح شده كه از لحاظ موقعيت سوره‌ها با موضوع حسادت يك بار در سوره‌هاي مكّي آمده كه شامل سوره فلق (بيستمين سوره نازله) است و سه بار در سوره‌هاي مدني شامل سوره فتح (صد و دوازدهمين سوره نازله)، سوره نساء (نود و دومين سوره نازله)، و سوره بقره (هشتاد و هفتمين سوره نازله) آمده است. لذا مي‌توان غالب سوره‌هايي كه موضوع حسادت در آن آمده است را «مدني» دانست. در روايات بحارالانوار تعيين مفهوم و مقوله‌بندي موارد تعيين شده در بر گيرنده موارد زير بود: مفهوم و نشانه شناسي حسادت، پيامد حسادت بر خود و ديگري، دامنه نمود حسادت، انواع حسادت، نمونه‌هاي حسادت، عوامل شكل‌گيري حسادت، چگونگي مقابله با حسادت و كاهش آن.
بحث و نتيجه‌گيري: به نظر مي‌رسد حسد با زمينه‌هاي سرشتي و تا حدي يادگيري مرتبط است. همچنين از دو نوع حسادت مثبت و منفي و نيز حسادت غفلت و فتنه مي توان سخن گفت. حسادت داراي پيامدهايي براي خود فرد و در صورت عيني شدن براي ديگري دارد. پس مي‌توان از پيامدهاي درون فردي و بين فردي سخن گفت. هرچند در متن روايات و قرآن از پناه بردن به خداوند به عنوان محوري ترين راه مقابله با حسادت ياد شده امّا شيوه‌هاي مقطعي نيز مطرح شده است. با اين مقوله‌ها مي‌توان از يك الگوي منسجم سخن گفت كه گاه متفاوت و گاه در توازي با علم روانشناسي بوده است.
چكيده لاتين :
One of the properties which is always has been regarded and man has experienced is “Jealousy”. It has been prohibited in the Quran and traditions and is considered one of the three principles of atheism. In Islamic texts, Jealousy has been translated to "Desire to decline favor of another". On the other hand, "envy", versus “Jealousy”, is mentioned that gaining blessing instead declining favor of another blessing for individual purpose is concerned. “Jealousy” has caused to attempt in Islamic texts and sources. Some research has been done about it; but these studies have faced methodological shortcomings. Hence, the target of this study, first of all, is to identify the concept, features and aspects of jealousy in the Qur'an and hadith texts and comparing it with the concept of jealousy in psychology. The second step is to reach an integrated Islamic pattern, based on the findings and research results.
Results: The results obtained with respect to the root of jealousy, "H s d", are five cases; in which the position of the suras with the subject jealousy has come once in ”Meccan suras” which contain sura Al-Falagh(twentieth revealed sura) and three times in “Madani Suras”, including Al-Fath(one hundred and twelfth revealed sura) ,Al-Nisa (ninety-second revealed sura) and sura Al-Bagarah(eighty-seventh revealed sura).Therefore, the most suras with the subject of jealousy can be considered “Madani”. In the traditions of Bihar al-Anwar, jealousy, has been used 157 times. The determination of the concept and categorization of specified cases contained the following: The concept and typology of jealousy, the consequence of jealousy upon him self and the other, the appearance domain of jealousy, the types of jealousy, jealousy samples, the elements of jealousy formation, the quality of reducing and confronting with jealousy.
Conclusion: It seems that jealousy is associated with areas of nature and partly learning. The two types of envy or jealousy or intrigue and neglect can be discussed too. This issue always has consequences for the individual and the other, provided objective criteria. Afterwards, it can be concerned for intrapersonal and interpersonal consequences. Although taking refuge in the Lord has been mentioned as the most central way to deal with jealousy in the text of Quran and traditions, but the cross-sectional manners have introduced too. With these categories, we can speak of a coherent pattern that is sometimes different, sometimes in parallel with the science of psychology.
