معماري دست كند در منطقۀ خرقان قزوين

سرزمين قزوين با وجود حوزه هاي جغرافيايي كوهستاني و دشتي، بستر ساختارهاي گوناگون معماري را فراهم آورده است. منطقۀ خرقان كه )در دو بخش شرقي و غربي( در جنوب غربي استان قزوين سردسير است )گلريز،و شمال شرقي آوج قرار دارد، سرزميني كوهستاني بوده كه هواي آن عموما 1377 :960 .)روستاهاي بسياري در منطقه قرار گرفته اند كه در تعدادي از آن ها همچون داخرجين،َ قميشلو، طبلشگين، ديدار، گندآهو، و ارتش آباد آثار معماري دست كند زيرزميني وجود دارد. اين گونه هاي معماري در گسترۀ جغرافيايي نسبتاً وسيعي در منطقۀ خرقان، مبتني بر تجربههاي زيستي شكل گرفته و شامل دست كندهاي زيرزميني اي ست كه در دامنۀ تپه ها و دشت ها و در پيوند با بافت مسكوني روستاها به صورت غير قابل رويت )فاقد نماي خارجي( در زير ابنيه ايجاد شده اند. اين فضاها كه مردم بومي به آن »زاغه« مي گويند، تا دهۀ قبل محل نگهداري دام بوده است. زاغه ها فضاهاي متنوعي در ابعاد بزرگ، متوسط و كوچك داشته اند و به علل گوناگون از جمله ويژگي هاي زمين شناختي و فرم پالن ها مصاديق شان در دو بخش خرقان شرقي و خرقان غربي تفاوت هاي بسياري با يكديگر دارند. در دست كندهاي خرقان شرقي، دسترسي به فضاهاي داخلي زاغه توسط داالن طويلي ممكن شده و فضاهاي كاركردي عمدتاً پالنشان دايرهاي و بيضوي است. قطر اين فضاها از 3/90 تا 4/50 متر متغير بوده و ارتفاع كف وضع فعلي تا نورگير مدور سقف در حدود 4 متر است. اين زاغه ها در تملك خصوصي ساكنان بوده است. در بخش خرقان غربي دست كندها فاقد داالن هستند وِ ورودي بي واسطه به فضاي مركزي )اصلي( مي رسد. در اينجا فرم پالن فضاي مركزي اغلب به صورت مستطيل است و پالن ِ هاي گرد در فضاهاي كناري فضاي مركزي قابل مشاهده اند. دست كندهاي روشنايي آن با چراغ هاي نفتي و پيه سوز تأمين مي شده است. اين منطقه فاقد نورگير بوده و ظاهرا از جملۀ ويژگي هاي مشترك زاغه هاي خرقان شرقي و غربي، وجود آخورهاي غير قرينه در گرداگرد فضاهاي داخلي است كه به دو گونۀ منفرد و خطيِ ممتد به شكل فرورفته و گود و يا بيرونزده از سطح ديوارۀ دست كند، ساخته شده اند. ناشناخته ماندن دست كندهاي خرقان، ضرورت مطالعات و پژوهش در زمينۀ اين گونۀ معماري را در سير تحوالت فرهنگ زيستي و تاريخ معماري دشت قزوين خاطر نشان مي سازد. همچنين اين مطالعات به عنوان سرآغاز شناخت گونۀ دست كندهاي روستايي ايران واجد اهميت است.