مدرسۀ تاريخي عليا در فردوس ؛ تحليل و بررسي معماري

تعليم و تربيت يكي از پايه هاي مهم فرهنگ و تمدن است كه ريشه اي ديرينه در تاريخ جوامع بشري دارد. جوهرۀ اصلي اين موضوع در مقوله و آموزش متبلور مي شود كه سير تحول و تكوين خود را مطابق با شرايط و نيازهاي جوامع انساني در طول تاريخ سپري كرده است. ضرورت آموزش علوم ديني به مثابه ابزاري مهم در جهت تبليغ و گسترش عقايد مذهبي در جهان اسالم از قرون نخستين اسلامي مطرح شد و به سرعت مورد توجه قرار گرفت. بر اساس اطالعات موجود، مدارس مذهبي ابتدا در دل به علل متفاوتي مستقل شدند و فضايي خاص به نام »مدرسه« مساجد جامع جاي داشتند ولي بعدا در شهرها و بر اساس ويژگي هاي معماري بومي، براي آنها تعريف شد. اين نهاد آموزشي جديد عمدتا نيازهاي اجتماعي و نيز قدرت و حمايت بانيان در مناطق مختلف پديدار شد و رشد كرد. در كشور ما نيز مدارس گوناگوني در دوره هاي متفاوت بنيان نهاده شدند كه ارزش هاي معماري بسياري از آنها ناشناخته مانده يا كمتر شناخته شده است. بررسي و مطالعه اين مدارس ضمن فراهم آوردن زمينۀ آشنايي با تاريخ معماري مدرسه، مي تواند به روشن شدن سير تحول معماري ايران نيز منجر شود. اين مقاله، پژوهشي در بارۀ مدرسۀ تاريخي »عليا« واقع در شهر كهن فردوس در استان خراسان جنوبي است. در اين نوشته پس از مرور تاريخچه و سير تحول شهر به بررسي و توصيف معماري بناي مدرسه پرداخته شده است. سپس با توجه به شواهد موجود و نيز مقايسه تطبيقي، پيوند آن با سنت طراحي مدارس دورۀ تيموري كه در مدرسۀ غياثيه خرگرد متجلي شده و نيز با مدرسه هم جوارش يعني مدرسۀ »حبيبيه« ـ كه يادگاري از معماري دورۀ صفوي در اين شهر است ـ بررسي شده است. در انتها نيز بر اساس شواهد موجود در مورد تاريخ گذاري احداث اين بنا كه در مورد آن اختالف نظر وجود دارد، پيشنهادي ارائه شده است.