معرفي مسجد جامع د َزك سراوان

مسجد جامع دَزك Dezak در مركز روستايي تاريخي به همين نام در سه كيلومتري شهرستان سراوان استان سيستان و بلوچستان واقع شده است. اين مسجد يكطبقه است و با خشت و گل، مصالح بومي منطقۀ ساخته شده و سيمايي بي پيرايه دارد. از آنجا كه مطالعۀ دقيقي دربارۀ اين مسجد صورت نگرفته يا گمانه اي با هدف تعيين قدمت آن زده نشده است، دربارۀ تاريخ ساخت آن نظرهاي گوناگوني اظهار شده است و آن را به قرون نخستين اسالمي تا سدههاي اخير منسوب كرده اند. با اين حال با تحليل ويژگيهاي نيارشي، آرايه ها و مقايسۀ تطبيقي مساجد قرون اوليۀ اسالم در ايران هم چون تاريخانۀ دامغان، مي توان آن را از جملۀ يكي از قديم ترين مساجد ايران به شمار آورد. ريخت كلي طاق ها كه عمدتاً مازهاي هستند و نحوۀ اتصال شان به ستونها با اندكي پيشآمدگي، وجود صحن مركزي و قرار گرفتن رواقها و شبستانها در اطراف آن، عريض تر بودن شبستان جنوبي، و سادگي و بي پيرايگي اين مسجد ما را به ابراز اين فرضيه متقاعد ميكند. از ديگر ويژگيهاي اين مسجد اين است كه عالوه بر بخش هاي اصلي همچون صحن و شبستان و رواق، داراي فضاهاي جانبي ديگري مانند چلهخانه و فضايي براي استراحت زائران نيز هست. اين فضاها در بناهاي ديگر اين استانً اهل تسنن هستند ـ فرايض ديني و نماز را در نيز ديده ميشود. از آنجا كه اهالي روستا ـ كه عمدتا مسجد به جا ميآورند، مسجد جامع دزك در طي سالهاي گوناگون بارها در معرض تعمير و بازسازي قرار گرفته و دچار تغييراتي در برخي بخشها شده است. احداث سرويس بهداشتي با مصالح سيماني در كنار رواق شرقي، نصب درهاي آلومينيومي در شبستان جنوبي، جا به جا كردن محل ورودي اصلي از ضلع شمالي به ضلع شرقي، سنگ فرش كردن صحن، و... از جملۀ تغييراتي است كه در سالهاي اخير در اين مسجد رخ داده است. اگرچه اين الحاقات و تغييرات با ويژگيهاي اصلي مسجد ناهماهنگ است ولي ته رنگ و فرم كلي مسجد را از بين نبرده و تا به امروز سيماي اصيل مسجد حفظ شده است. پژوهش حاضر ضمن معرفي مسجد جامع دزك، اين فرضيه را پيش مينهد كه اين مسجد اثري اصيل و كمياب با ويژگيهاي معماري اوليۀ پس از اسالم ايران است. فرضيۀ اين تحقيق، بهرهگيري مسجد جامع دزك از الگوهاي مستتر در مساجد قرون اوليه اسالم و با ويژگي مساجد شبستاني است. اين پژوهش با استفاده از روشهاي توصيفي ـ تحليلي و جمعآوري اطلاعات به شيوۀ كتابخانهاي و مطالعات ميداني به معرفي مسجد جامع دزك به عنوان اثري كمنظير در پهنۀ فرهنگي و تاريخي سرزمين مان مي ِ پردازد. بيان موقعيت قرارگيري مسجد جامع دزك، تشريح و توضيح معماري آن و توصيف دقيق نيارش و آرايه هاي اين مسجد جان مايۀ اين پژوهش را شكل ميدهد. با پيگيري بنيانها و تغيير و تحوالت صورتگرفته در مسجد جامع دزك و هم چنين با نگاهي به مساجد قرون اوليۀ اسالم در ايران همچون تاريخانۀ دامغان، نتيجۀ تحقيق ـ البته با شك و ترديد ـ نشان از آن دارد كه مسجد جامع دزك با توجه به خصوصيات شبستان ياش متعلق به قرون اوليۀ اسالمي است.