تحليل خانه تاريخي تك بادگيرۀ باجغلي (ميرزا علي صراف) بر مبناي سازماندهي فضايي

در بازۀ زماني دورۀ صفويه تا اواخر دورۀ رضاشاه )پهلوي اول( و بر خانه هاي تاريخي باارزش اصفهان غالبا اساس الگوي حياط مركزي و ويژگي هاي معماري مناطق نيمه گرم و خشك ايران ساخته شده اند، اما به لحاظ موقعيت ديني و فرهنگي ساكنان )مسلمان، ارمني، يهودي، زرتشتي( يا موقعيت شغلي و اجتماعي آنان )بازرگان و تاجر، روحاني، مالك و زمين دار( تفاوت هايي در سازماندهي فضاها، نقش آب و تزيينات آنان به چشم مي خورد. مقايسه و بررسي عكس هاي هوايي اصفهان طي سال هاي مختلف، تغيير سريع چهرۀ بافت تاريخي شهر اصفهان )4300 هكتار( را نشان مي دهد كه از اين ميان خانه هاي تاريخي به عنوان ركن اصلي شاكلۀ محالت شهر، به دليل ويژگي هاي خاص خود بيش از ديگر ابنيه در معرض تغيير و نابودي قرار دارند. بررسي ها نشان داد كه مطالعات صورت گرفته در مورد اين خانه ها نسبت به خانه هاي تاريخي ديگر شهرهاي جهان، محدود بوده است و با توجه به تغيير چهرۀ سريع و سرعت باالي تخريب، تعلل در بررسي آنها موجب از ميان رفتن مدارك بي نظيري در معماري ايراني مي شود. در اين مقاله به تحليل سازماندهي فضا در خانۀ تاريخي باجغلي پرداخته شده است كه از معدود بناهاي تك بادگيرۀ باقي مانده از عصر صفوي است. هستۀ اوليه آن در دورۀ صفويه شكل گرفته و در زمان قاجار، توسعه يافته و الحاقاتي نيز در زمان پهلوي به آن افزوده شده است. تحقيق حاضر به منظور پاسخ به پرسش هايي همچون چگونگي ويژگي هاي سازماندهي فضاهاي معماري، سازه، تزيينات، و بادگير يگانۀ اين خانه انجام گرفته است. روش تحقيق در اين مقاله توصيفي ـ تحليلي است و براي مستندسازي ويژگي هاي معماري، سازه و تزيينات بنا، از برداشت ترسيمي، تصويري، نوشتاري، و شنيداري ـ شفاهي بهره گرفته شده است. از انگيزه هاي مطالعۀ خانۀ باجغلي مي توان به ويژگي هاي منحصربه فرد اين بنا همچون داشتن يك بادگير، ساخت جبهۀ اصلي در شمال زمين به شيوۀ رايج خانه هاي ارامنۀ جلفاي اصفهان در دورۀ صفوي، و وضع نابسامان كنوني اين خانه اشاره كرد. همچنين شناخت معماري اين خانۀ تاريخي، به منظور درك بخشي از هويت ناشناختۀ تاريخي شهر اصفهان، امري ضروري است. از آنجا كه بادگير در معماري شهر اصفهان رايج نيست مي توان بر اساس اين بنا، حضور تك بادگير در خانه هاي شهر اصفهان را مورد بحث قرار داد. بر همين اساس در جبهۀ جنوبي، ويژگي هاي خانه هاي دورۀ صفويه همچون ايجاد تاالر چليپايي با غالم گردش، برپايي سقف طاق و چشمه، ايجاد تزيينات حجمي و سطحي چون مقرنس، نقاشي و گچبري در فضاي درون و معرق آجر در نماي رو به حياط و قوس هاي متداول دورۀ صفوي چون كليل و تيزه دار مشاهده شده است. در جبهۀ شمالي نيز ويژگي هاي معماري دورۀ دوم قاجار همچون داشتن تاالر مستطيلي با سقف تخت و تزييناتي همچون آلت و لقط، گچبري برجسته و نقاشي هاي الهام گرفته از نقاشي غرب و قوس هاي نيم دايره مشاهده شد. يافته هاي تحقيق نشان دهندۀ نحو فضا و ويژگي هاي سازه، تزيينات و فضاي معماري خانۀ باجغلي در مقايسه با ساير خانه هاي هم دورۀ آن در بافت تاريخي اصفهان بوده است.