مسجد جمعۀ شهر دربند و كتيبه هاي فارسي آن ؛ واقع در منطقۀ قفقاز روسيه

حضور هنر ايراني و زبان فارسي در كتيبه هاي مساجد بسياري از كشورها به ويژه سه قارۀ بزرگ آسيا وآفريقا و اروپا از جملۀ زيبايي هاي برجاي مانده در معماري اين مناطق و نيز نشانگر خدمات فرهنگي ـ هنري جامعۀ ايراني در اقصي نقاط جهان است. پروژۀ ميداني »بررسي كتيبه هاي فارسي در جهان نوروز« طي چند سال اخير توسط نگارنده، در بخش هايي از كشورهاي تركيه، آذربايجان، هندوستان، گرجستان، پاكستان، و روسيه انجام پذيرفته است. اين مقاله رهيافت يك سفر پژوهشي به شهر دربند در تصرف روسيه است كه به منظور شناسايي و تهيۀ شناسنامه از كتيبه هاي فارسي و برخي از بناهاي كتيبه دار اين شهر صورت گرفته است. شهر كوچك و ساحلي دربند داراي 150 اثر ثبتي است و حدود 100 كتيبۀ فارسي )فارسي پهلوي و دري( از دوره هاي ساساني، صفوي و قاجار بر بناهاي آن نقش بسته است. مسجد جمعه دربند، بعد از نارين قلعه و حصار 40 كيلومتري شهر، مهم ترين اثري است كه همواره مورد توجه حكومت هاي منطقه اي بوده است. لذا داراي كتيبه هاي ارزشمندي از حكومت هاي ايراني، عرب، مغول، و ترك است. قدمت 1300 و همچنين نوع معماري آن معيارهايي بوده براي ثبت اين مسجد در پروندۀ جهاني دربند در يونسكو. از مهم ترين دستاوردهاي اين پژوهش، شناسايي، خوانش متن، و تهيۀ شناسنامۀ پژوهشي براي 10 كتيبۀ فارسي با قدمت هفتصد تا دويست ساله )دورۀ قاجار( بر ديوارهاي مسجد جمعه و مدرسۀ آن است كه نتيجۀ آن در مقالۀ حاضر ارائه شده است.