اسناد تصويري (نقشه) و نوشتاري (كتابچه) منابع آب كلات نادري در دورۀ قاجاريه

كالت نادري عارضۀ طبيعي دژمانند بيضيشكلي در ميان رشتۀ كوه هزارمسجد )ميانگين طولش 36 كيلومتر و ميانگين پهناي آن 7 كيلومتر( است. دژ كالت جزيي از شهرستان كالت به شمار ميرود كوهستاني است، از شمال و شرق به كشور تركمنستان، از جنوب شرق به و اين شهرستان كه عمدتا شهرستان سرخس، از جنوب به شهرستان مشهد، و از غرب به شهرستان درگز محدود ميشود. كالت نادري به عنوان يك دژ طبيعي، همواره در طول تاريخ مورد توجه پادشاهان ايران و حاكمان محلي در خراسان بوده است. نادرشاه افشار كه خود متولد ابيورد در شمال حصار طبيعي كالت بوده در دوران حكومتش توجه ويژهاي به آن مبذول داشت. به طوريكه يكي از استحكامات مهم او به شمار ميرفت. قلعۀ كالت اشراف بسيار مناسبي بر صحراي تركستان دارد و از اين نظر در طول تاريخ نقش مهمي در كنترل و دفع هجوم تركمنها به نواحي شمال خراسان و مشهد ايفا كرده است. در روزگار قاجار جدايي افغانستان، بلوچستان شرقي، و تركستان موجب شد نواحي مرزي نزد ناصرالدين شاه اهميت يابد. در نتيجه به منظور اطالع از اوضاع و احوال نواحي مرزي به دستور شاه مقامي با عنوان »مهندس مخصوص حضور همايون« براي نقشهكشي سرحدات ايجاد شد كه وظيفۀ او تهيۀ نقشه هاي دقيق از سرحدات و مرزها و گزارش وضعيت آن نواحي به شاه بود. نقشه هاي متعددي به همراه گزارش ­هاي نوشتاري پيوست آن جهت تشريح اوضاع نظامي، سياسي، اقتصادي، طبيعي، و اجتماعي آن توسط نقشهكشهاي دربار قاجار تهيه و در اختيار ناصرالدين شاه قرار داده مي شد. از جمله در مخزن ادارۀ اسناد وزارت امور خارجه گزارش مكتوبي موجود است كه به صورت كتابچه با جلدي به ابعاد 13×20 سانتيمتر در مورد آبهاي كالت نادري تهيه شده است. مجموع اين آبها پنج رشته است منبع آنها از كوه هزارمسجد و كوهي است كه متصل به كوه هزارمسجد است. اول آب الين است كه به طرف غربي كالت جاري ميشود. دوم آب ارچنگان است كه به طرف غربي كالت ميرود. سوم آب داخلۀ كالت است كه به طرف جنوب كالت جريان دارد. چهارم سررود است كه از طرف شرقي كالت جاري است. پنجم آب خورد كرماب است كه آن هم در طرف شرقي كالت واقع است. سه نقشه نيز وجود دارد كه به همين كتابچه مربوط است. اول كروكي نقشۀ كالت در شمال خراسان به ابعاد 50×65 سانتيمتر است. در اين نقشه پنج رشته آب مذكور نشان داده شده و فاقد امضاء و تاريخ است.اعالم جغرافيايي بسياري در اين نقشه ديده ميشود. دوم نقشۀ عبدالرحيم مهندس از آبهاي پنجگانه كالت نادري به ابعاد 41/5 ×54 سانتيمتر به تاريخ ماه محرم 1321ق كه داراي مقياس خطي، راهنما، و جهتنما است. در اين نقشه عالوه بر آبهاي پنج گانه عوارض طبيعي و انسانساخت نشان داده شده است. سوم نقشه دره و اراضي قريۀ زو واقع در سرحد كالت، مكمل نقشۀ عبدالرحيم مهندس دربارۀ منطقه عمومي كالت و دربند خواجه است كه در ماه صفرالمظفر 1321 هجري قمري و توسط مشاراليه ترسيم شده است. در اين نقشه رودخانه هاي ينگي قلعه و زو به عنوان مهم ترين رودخانه هاي ضلع شرقي كالت به نمايش درآمده اند. عالوه بر رودخانه و چند روستا، نام اراضي مزروعي به تفصيل آمده است.